بحث پنجم : در اين فراز پيرامون جريان يافتن چشمهها از كوه و مناطق ديگر زمين بحث مىشود
علما به علت و اسباب جوشش چشمهساران و ديگر آبهاى سطح زمين اشاره كرده و چنين توضيح دادهاند : دود و بخارهايى كه در زير زمين محبوس شدهاند داراى سوراخها و شكافهايى مىباشند كه در داخل آنها هوا جريان دارد ، و بر اثر جريان هوا در داخل بخار ، بخارها تبديل به آب مىشوند .
آبهايى كه داراى فشار قوى باشند بصورت چشمه بروز مىكنند و بدليل عدم جريان هوا در داخل آب خارج زمين و منبع اصلى آن بر سطح زمان جريان مىيابند . امّا آبهايى كه داراى فشار قوى نباشند در لايههاى سطحى زمين راكد مىمانند .
[ 781 ]
آبهايى كه داراى منبعى غنى و وسيع باشند امّا پراكنده و متفرّق و زمين مجاور اين آبها سست و بى مقاومت باشد از اين آبها قنات حاصل مىشود .
آب چاه نيز مشابه آب قنات است ، با اين تفاوت كه زمين اطراف چاه محكم و مقاوم است و آب چاه به اطراف نفوذ نمىكند بر خلاف زمين مجاوز قنات .
اختصاص دادن جوشش چشمهها را به كوه به اين دليل است كه بيشتر چشمهها از كوه و نقاط برجسته زمين مىجوشند ، و بلحاظ شدّت تراكم بخارها در مناطق كوهستانى آب از قسمتهاى مختلف كوهها جارى مىشود . در صورتى كه نقاط ديگر زمين به محكمى و استوارى اراضى كوهها نمىباشند ، و هرگاه زمين سست و كم صلابت باشد ، بخارها بخارج زمين راه يافته و در دل زمين به اندازه لازم تجمّع و تراكم پيدا نمىكنند .
اختصاص يابى جريان چشمهها به كوه برترين دليل بر حكمت آفريدگار و توجّه حضرت حق نسبت به بندگان مىباشد . غرض امام ( ع ) از بيان اين حقايق ستايش خداوند و بر شمارى نعمتهاى اوست .
