شرح
مرحوم سيد رضى ، پس از ذكر اين خطبه شريفه آن را مورد ستايش قرار داده ،
و چنين مىگويد : « تنها سخنى كه مىتواند انسانها را به زهد ، نسبت به دنيا و كار براى آخرت وادار كند ، اين سخنان برجسته امام ( ع ) است كه دلبستگى انسان را از آرزوهايش مىكند و جرقههاى پندپذيرى و تنفّر ( از گناه ) را در وجود او روشن مىسازد » و از شگفتترين فرازهاى اين خطبه اين است : « آگاه باشيد كه امروز روز تمرين و فردا روز مسابقه است ، جايزه برندگان ، بهشت و سرانجام بازندگان آتش جهنّم است . » در اين سخن گرانقدر علاوه بر شكوه لفظ و عظمت معنا و درست مجسّم كردن مطلب و تشبيهاى واقعى رازى شگفت و معنايى ظريف نهفته است آنجا كه مىفرمايد : و السّبقة الجنّة و الغاية النّار امام ( ع ) در اين دو جمله ، راجع به نتيجه مسابقه كه دو معناى مختلف دارد دو لفظ متفاوت آورده است و چنانكه در مورد بردن و پيروزى به جمله : السبقة الجنّة تعبير فرموده ، در مورد باختن به : و السبقة النّار تعبير نكرده است زيرا معمولا سبقت گرفتن ، نسبت به امور دوست داشتنى است ، و اين ، صفت بهشت است و در دوزخ و آتش آن اين معنا ، وجود ندارد و از آن به خدا پناه مىبريم ، بنابر اين ، چنين تعبيرى درست نبوده است ، پس به اين علت امام ( ع ) مىفرمايد : و الغاية النّار زيرا غاية كه به معناى مطلق پايان است چيزى است كه آدمى ناگريز به آن مىرسد . بنابر اين ،
[ 90 ]
تعبير به « غايت » بر خلاف « سبقت » در هر دو مورد صحيح است و غايت در اين مورد مثل كلمه مصير و مآل است كه به معناى سرانجام و مقصد مىباشد كه خداوند متعال در قرآن مىفرمايد : قُلْ تَمَتَّعُوا فَاِنّ مَصيرَكُمْ اِلىَ النّار [ 2 ] و در اين جا درست نيست كه گفته شود : سبقتكم الى النّار « سرانجام مسابقه شما آتش است » .
اكنون ، در اين خطبه خوب دقت كنيد كه باطنش شگفتآور و ظريف و مضامين آن بسيار عميق است و بيشتر سخنان امام ( ع ) چنين است . و در پايان معرفى اين خطبه بيان مىدارد كه در برخى ديگر از نسخههاى نهج البلاغه چنين آمده است : و السّبقة الجنّة به ضمّ سين ، و « سبقه » در لغت به معناى جايزه است خواه ثروت و مال يا آبرو و مقام باشد . هر دو كلمه از نظر معنا به همديگر نزديكند ،
زيرا هر دو به معناى چيزى است كه در برابر كار پسنديده نصيب انسان مىشود .
( در پايان اظهار نظر سيد رضى شارح مىگويد ) اين قسمت خطبه مستقلى نيست ، بلكه بخشى از خطبهاى است كه بعد به شرح آن خواهيم رسيد كه با اين جملهها آغاز مىشود : الحمد للّه غير مقنوط من رحمته : « ستايش پروردگارى را كه نااميدى از رحمتش وجود ندارد » 3 و علت تقدم اين قسمت از خطبه همان است كه سيد رضى در خطبه اول كتاب تذكر داده كه در تنظيم خطبهها ترتيب را رعايت نمىكند .
اين فصل از سخنان امام ( ع ) يازده مطلب آموزنده را در بر دارد :
