قوله عليه السلام : بعد ذالك فان عزب عنكم إلى آخره :
اين فراز از سخنان امام ( ع ) احتمال يكى از دو معنى را دارد بشرح زير :
1 احتمال اوّل در معنى كلام كه بسيار هم روشن و واضح به نظر مىرسد اين است كه اگر جمع اين امور سهگانه « كوتاهى آرزو شكر نعمت دورى از محارم » در تحقّق زهد براى شما دشوار و غير ممكن است ، حدّاقلّ پارسايى و شكرگزارى را از دست ندهيد .
گويا امام ( ع ) طول آرزو را بضرورت اجازه فرمودهاند . چه طولانى بودن آرزو گاهى به منظور آباد كردن زمين به هدف آخرت انجام مىپذيرد . در اين صورت چندان زشت به نظر نمىرسد . مضافا بر اين كوتاهى آرزو در دنيا ، جز با غلبه خوف خدا بر دل و دورى كامل از دنيا ميسّر نمىشود ، و اين در نهايت سختى و دشوارى است . به همين دليل است كه امام ( ع ) به لزوم شكر و پارسايى براى تحقق يافتن زهد بسنده كرده ، و طول آرزو را اجازه دادهاند .
ورع را به صبر كه لازمه پارسايى است تفسير كردهاند . صبر و پارسايى از ويژگيهاى عفاف و پاكدامنى است .
پس از اين توصيه امام ( ع ) انسانها را به ايستادگى و مقاومت در برابر هواى نفس تشجيع كرده ، براى پيشگيرى از فراموشكارى همواره بياد خدا بودن را دستور مىدهند .
[ 488 ]
2 احتمال دوّم در معنى سخن حضرت اين است ، كه چون در زمينه دستور عملى ، زهد را به دارا بودن سه خصوصيت تعبير كردهاند ، بصورت تبصرهاى بر دستور فرمودهاند كه اگر بر شما لزوم و ثناگويى خدا و انجام اعمال نيك دشوار است ، به امور آسانترى بپردازيد . آنگاه در توضيح امور آسانتر به همان دليل كه در احتمال اوّل بيان كرديم طول آرزو را اجازه دادهاند . و سپس دستور مىدهند كه بايد مدام بياد نعمتهاى خداوند بود و بطور كلّى آنها را از ياد نبرد ، كه اگر چنين باشيم بمنزله اين است كه مدام مشغول حمد و ثناى خداوند مىباشيم . پس از آن امر مىفرمايند كه بعوض انجام اعمال نيك در برابر محرمات صبر و شكيبايى نشان دهيم و در برابر خواستههاى شيطان مغلوب نشويم ، زيرا صبر از شرابخوارى مثلا از روزه گرفتن و خوددارى از خوردن چيزهاى مباح و ديگر اعمال نيك آسانتر است . نتيجه كلام اينكه امام ( ع ) راه رسيدن به زهد را به دو طريق نشان دادهاند ، تا انسانها براى تحقّق آن در وجود خود به هر طريق ممكن بكوشند .
