شرح
امام ( ع ) در تمام فرازهاى اين دعا از خداوند سبحان طلب مغفرت و آمرزش مىكند . مقصود از آمرزش بنده به وسيله خداوند ، يا اين است كه حضرت حق در قيامت گناهانش را بپوشاند تا به هلاكت اخروى دچار نشود و يا گناهانش را براى مردم دنيا فاش نكند تا رسوا شود .
مغفرت به هر دو معنى ، نتيجهاش يك چيز است و آن توفيق دست يافتن به سعادت اخروى و دورى از پيروى شيطان بر انجام گناه است ، پيش از صدور گناه يا قبل از آن كه معصيت برايش بصورت ملكه نفسانى شود . منظور از غفران خداوند امورى است به ترتيب زير :
1 بخشش گناهانى كه خداوند بدانها آگاهتر است عبارت از انجام امورى است كه در نزد خداوند گناه شمرده مىشود ولى انسان گناه بودن آنها را نمىداند ، و آنها را مرتكب مىشود . چون انسان علم به گناه بودن آنها ندارد ،
مكررا آنها را انجام مىدهد . اين است معناى كلام حضرت ، كه اگر من به انجام گناه باز گشتم تو مغفرتت را بر من تكرار كن . تكرار مغفرت و آمرزش خداوند در پى تكرار چنين گناهى است .
2 غفران و آمرزش وعدههايى كه در پيش خود براى رضاى خدا انجام دادن آنها را تعهّد كرده امّا آنها را انجام نداده است ، شك نيست كه خوددارى نفس از انجام دادن كار نيك و عدم وفاى به عهد از وسوسههاى شيطانى است .
كه واجب است انسان از خداوند مغفرت بخواهد تا گناهش را بپوشاند ، جاذبهاى در نفس براى انجام عمل پديد آورد ، و از پيروى شيطان بازش دارد .
[ 462 ]
3 آمرزش و غفران خواستن از اين كه نفس ، كارهاى خير مورد رضاى خدا را با رياكارى و خودبينى و غرور در مىآميزد و نيّت قربت را به قصد غير خدا تبديل مىكند . ترديدى نيست كه اين شرك خفى بوده ، مانع عروج به مقامات عالى مىشود . پس به منظور جبران ، آمرزش خداوندى ، پيش از آن كه اين حالت رسوخ نفسانى پيدا كند ، نياز شديدى احساس مىشود .
4 مغفرت خواستن از گناهانى كه با إشاره صورت مىگيرد ، و به ظاهر ما آنها را گناه نمىدانيم مثلا انسان با گوشه چشم غضبناك به شخصى نگاه كند تا بر او عيب بگيرد يا مسخرهاش كند و يا بر او ستمى روا دارد . اين چنين نگاهى از حدود شرعى بيرون است و گناه به حساب مىآيد . اين نگاههاى تحقيرآميز از وساوس شيطانى نشأت گرفته و شايسته است كه انسان از خداوند بخواهد تا زمينه چنين گناهى را از ميان ببرد و نفس را از چنين خطرى در امان بدارد .
5 آمرزش طلبى از گفتار زشت ، پست و بىارزش . سخنان بىارزش گفتارى هستند كه از حدود شريعت بيرونند و انسان را از راه راست منحرف مىكنند .
6 مغفرتخواهى از شهوات نفسانى . بعضى كلام امام ( ع ) را شهوات قلب قرائت كردهاند كه منظور كششهاى نفسانى و خواستههاى بيجاست و بعضى ديگر سهوات قلب روايت كردهاند كه در اين صورت منظور اشتباهاتى است كه انسان بر اثر انديشه نادرست بدان مبتلا مىشود و با فرمان خدا مخالفت مىكند . اين وسوسههاى ناصواب نفسانى اعضا و جوارح را به كارهاى خارج از محدوده دستورات الهى تحريك مىكند .
انديشههاى نادرست ذهنى ، اگر چه در عمل ظهور پيدا نكنند ، اين حقيقت را نمىتوان انكار كرد كه تمركز آنها در ذهن ، بندگان خدا را از پيمودن راه حق باز مىدارد چنان كه افراد فرو رفته در خوشيهاى دنيوى تا بدان حد ، مستغرق دنيا
[ 463 ]
مىشوند ، كه گاهى يك نماز را ، دوبار مىخوانند ، و تعداد ركعتها و سجدههاى نماز را فراموش مىكنند . آمرزش اين گونه افراد به اين است كه خداوند اسبابى را فراهم كند تا از اين حالت بيرون آيند .
7 آمرزشخواهى از گناهانى كه از لغزش زبان حاصل شده است ريشه چنين گناهى وسوسههاى شيطانى مىباشد و آمرزش آن ، توفيق يافتن بر مقاومت در برابر هواهاى نفسانى است .
پس از توضيح معناى مغفرتخواهى ، در كلام امام ( ع ) با توجّه به اين كه شيعه معصوم بودن امام را واجب مىداند . آمرزشطلبى آن بزرگوار از پيشگاه خداوند در موارد فوق به دو صورت توجيه مىشود :
1 مغفرت خواستن آن حضرت بر فرض وقوع است . يعنى اگر چنين گناهانى از امام صادر شود خداوند آنها را ببخشد . گويا امام ( ع ) چنين عرض مىكند . خداوندا اگر چنين گناهانى را مرتكب شوم آنها را بيامرز . در جاى خود ثابت شده است كه اگر كلامى به صورت قضيه شرطيّه بيان شود ، صادق بودن يك جزء به معناى صادق بودن تمام اجزا نيست : بنابراين لازمه سخن امام اين نيست كه گناهى از وى صادر شده است و نياز به آمرزش دارد ، و با انتفاى شرط مشروط منتفى است . اين توجيه براى كلام امام ( ع ) توجيه دقيقى است .
2 اين دعا را امام ( ع ) براى تربيت افراد امّت ، و آموزش دادن چگونگى آمرزشخواهى از گناهان آوردهاند . و يا به منظور تواضع و فروتنى در پيشگاه حق و اقرار به بندگى ذكر كردهاند . چون انسان با صرفنظر از معصوم بودن زمينه تقصير و گناه را دارد . توجيه دوّم براى كلام امام ( ع ) هر چند توجيه خوبى است به پايه توجيه اوّل نمىرسد . امّا كسانى كه امام ( ع ) را معصوم نمىدانند ، كلام حضرت را حمل بر معناى ظاهر آن كرده اشكال در آن نمىبينند .
[ 464 ]
