شرح
مىگويم ( شارح ) پس از رسيدن آن حضرت به خلافت ظاهرى ، بسيارى از صحابه امام ( ع ) به دليل فراوانى گمانشان اين بود كه معاويه اطاعت نخواهد كرد و به همين دليل پس از گسيل داشتن جرير ، ياران آن بزرگوار پيشنهاد آمادگى براى جنگ با شاميان را دادند .
روايت شده است . هنگامى كه تصميم رفتن جرير را آن حضرت مطرح كرد ، جرير عرض كرد به خدا سوگند ، اى امير مؤمنان نفعى از يارى من به تو نخواهد رسيد ، و اميدى به فرمانبردارى معاويه هم ندارم . حضرت در پاسخ فرمودند : « قصد من از فرستادن تو اتمام حجّتى است بر معاويه » و سپس نامهاى بدين مضمون نوشت :
« پس از حمد و سپاس پروردگار ، بدان كه بيعت كردن مردم در مدينه با من ، براى تو الزامآور است ، هر چند كه تو حضور نداشته ، و در شام باشى .
زيرا مردمى كه با ابوبكر و عمر و عثمان بيعت كردند ، همان افراد و با همان ويژگى با من بيعت كردند . با وجود بيعت اكثريّت مردم ، نه اقليّت حاضر حق دارد كه مخالفت كند و نه افراد غائب مىتوانند بيعت وارد كنند . چه اين كه شوراى
[ 237 ]
مهاجر و انصار ، وقتى كه تحقّق يابد و به وحدت كلمهاى برسند و فردى را پيشوا قرار دهند ، نهايت رضامندى آنها را مىرساند . بنابر اين اگر كسى از فرمان آنها با طعن و سرزنش و يا هواى نفس خارج شود ، بر مهاجر و انصار است كه او را بفرمانبردارى توصيه كنند اگر قبول نكرد ، چون راهى غير از راه مسلمين اختيار كرده ،
با او پيكار خواهند كرد . و خداوند نيز به دليل پشت كردن وى به جامعه مسلمان ،
از او روى گردان شده وارد جهنمش مىكند ، و چه بد جايگاهى است جهنّم .
آگاه باش كه طلحه و زبير با من بيعت كرده و سپس آن را نقض كردند ،
نقض بيعت آنها بمنزله ردّ بيعت بود . من به همين دليل بر عليه آنها جهاد كردم ، تا حق ثابت شده ، و فرمان خدا بر خلاف ميل آنها آشكار گرديد . حال تو اى معاويه به جامعه اسلامى بپيوند ، زيرا من از همه بيشتر سلامت جان تو را خواهانم مگر اين كه خود را با من درگير سازى كه در اين صورت با تو مىجنگم و خدا را عليه تو به كمك مىگيرم و اكنون كه فراوان از كشندگان عثمان سخن مىگويى اول به ميان مردم درآى و سپس مردم شام را براى داورى به نزد من بياور تا من شما را با استدلال از كتاب خدا قانع كنم .
امّا بهانهاى كه تو براى عدم بيعت با من آوردهاى ، مانند بهانه جوييهايى است كه كودكان براى شيرخوردن مىگيرند . بجان خود سوگند ، اگر بديده خرد ، و نه با هواى نفس به موضوع قتل عثمان بنگرى ، خواهى ديد ، كه من پاكترين فرد قريش نسبت به قتل وى مىباشم . بدان و متوجّه باش كه تو از آزاد شدگانى [ 1 ] هستى ،
كه زيور خلافت بر اندام آنها روا نبوده ، شايستگى عضويّت در شورا را ندارند .
من جرير بن عبد اللّه را كه فردى با ايمان و جزء مهاجران است به سوى تو فرستادم ، تصميم خود را بگير و بيعت كن . بديهى است كه هيچ قدرت و نيروئى
[ 1 ] در فتح مكّه پيامبر همه مجرمان را بخشيد و فرمود : انتم الطلقاء معاويه نيز از همين طلقا بود .
[ 238 ]
جز نيروى حق تعالى نيست .
بخشهايى از اين نامه ، در نامههاى ديگر حضرت به معاويه آمده است . در پاسخ اين نامه ، معاويه چنين نوشت :
پس از حمد خدا ، بجان خودم سوگند ، اگر تو در خون عثمان دست نداشته باشى و مردمى كه با تو بيعت كردند همان افرادى باشند كه با خلفاى پيش از تو بيعت كردند . در اين صورت تو از نظر شايستگى و احترام همچون ابوبكر ،
عمر و عثمان بودى ولى تو مردم را درباره عثمان گمراه كردى و انصار را از اطراف عثمان پراكنده ساختى ، و نادانان از تو فرمانبردارى كردند و ضعفا از ناحيه تو قوّت و نيرو گرفتند .
مردم شام ، جز جنگ با تو چيزى را قبول نمىكنند ، تا ناگزير شوى كشندگان عثمان را تسليم آنها كنى اگر قبول كنى ، و قاتلين عثمان را دستگير و تحويل دهى ، آنگاه است كه شوراى مسلمين تشكيل مىشود .
اى على ، به بقاى زندگيم سوگند ، دليلى كه بر عليه من اقامه كردهاى نمىتواند همان دليلى باشد كه بر عليه طلحه و زبير ، اقامه شده است زيرا طلحه و زبير با تو بيعت كرده بودند ، ولى من بيعت نكردهام . استدلال تو بر عليه مردم شام ، نيز نمىتواند همان دليلى باشد كه بر عليه مردم بصره آوردهاى ، چه اين كه مردم بصره فرمانبردار تو شدهاند ، و مردم شام از تو اطاعت نمىكنند .
البتّه بزرگوارى تو در اسلام و قوم و خويشىات با پيامبر اسلام ( ص ) و مقام و جايگاهت در ميان قريش قابل انكار نيست . در خاتمه نامه قصيده كعب بن جميل را نوشت . و اين دو مصرع از آن قصيده است .
أرى الشام تكره اهل العراق
و اهل العراق لها كارهونا [ 2 ]
[ 2 ] مردم شام را مىبينم كه از مردم عراق خوششان نمىآيد و مردم عراق هم مردم شام را نمىپسندند .
[ 239 ]
ما ( شارح ) بخشى از اين قصيده را قبلا ذكر كرديم .
بنا به روايتى نامهاى كه امام ( ع ) همراه جرير كرده براى معاويه به شام فرستاد مضمونش چنين بود : « اى معاويه ، من تو را از ولايت امرى شام بر كنار كردم سرپرستى مردم شام را به جرير بسپار ، و السّلام . » و سپس به جرير فرمود :
« مواظب فريبكارى آنها باش . اگر ولايت امرى شام را به تو سپرد و به سوى من آمد ، شما در شام مىمانيد ، و اگر تعلّل ورزيد و قبول نكرد ، باز مىگردى . » هنگامى كه جرير نامه حضرت را به معاويه داد ، شروع به بهانهجويى كرد .
از جمله اين كه بايد با مردم شام در اينباره مشورت كند . جرير بدون نتيجه بازگشت .
پس از بازگشت جرير ، معاويه بر پشت نامه امام ( ع ) نوشته بود كه : چه كسى شما را بخلافت قبول كرده است ؟ تا شما بخواهيد ، مرا از مقامم بركنار كنيد و السّلام ، و سپس نامه را براى حضرت به كوفه فرستاد .
فرموده حضرت : انّ استعدادى . . . مقصود اين است تا زمانى كه جرير در شام و نزد مردم آنجاست ، آنها درباره قبول بيعت و يا ردّ آن تامّل داشته و مىانديشند ، اگر چه همه مردم شام چنين نباشند ، گروهى يقينا در اين مايه فكرى هستند . با اين وصف اگر ما ، آماده پيكار شويم ، اين خبر به مردم شام مىرسد ، و آنها را براى جنگ و ستيز و برخورد با ما وادار خواهد كرد . اين موضوع ، كار مردم شام را بكلّى مشكل كرده ، موجب انصراف « آنها كه زمينه فكرى داشته و يا در دلشان قصد پيوستن به ما را داشته باشند » مىگردد . و دور داشتن مردم شام از تفكّر در اين باره خلاف حزم و احتياط است . و سپس مىفرمايند قد وقّتّ الى قوله :
عاصيا « براى جرير تعيين وقت كردهام . . . » يعنى زمانى را مقرّر كردهام ، كه جرير بتواند از شام باز گردد ، و اگر در تاريخى كه تعيين كردهام خلاف كند ، به يكى از دو طريق خواهد بود . يا به دليل
[ 240 ]
فريب خوردگى جرير و وعدههاى دروغينى است كه شاميان در پاسخ به جرير ،
بمنظور آمادگى لازم از جهت كارزار به وى مىدهند و يا به دليل سرپيچى و تخلّف از فرمان من خواهد بود .
اگر كسى اشكال كند ، كه چگونه حضرت تخلّف جرير را به يكى از دو امر منحصر كردهاند با اين كه ممكن بود تخلّف وى و بموقع نيامدنش ، دليل ديگرى مثل بيمارى يا مردن و يا هدف ديگرى مىداشت ؟
در پاسخ گوييم : حضرت قصد حصر حقيقى را نداشتهاند ، منحصر كردن تخلّف جرير از بموقع نيامدن به دليل گمان بيشترى بوده ، كه از قراين و علايم امور به دست مىآمده است . بعلاوه سخن امام ( ع ) درباره آن پيشامدهاى اضطرارى كه از جانب خداوند فرا مىرسد نيست زيرا فرا رسيدن قضاى الهى مورد بحث نيست و تذكر آن هم مفيد نيست . امّا موانع اختيارى در نيامدن جرير به گمان غالب يا از ناحيه مردم شام به دليل فريب و خدعه بوده ، و يا تأخير در خبر رسانى از ناحيه خود جرير به دليل تخلّف و عصيان فرمان حضرت بوده است . چه اين كه تصوّر نمىرفت ، شخصيّتى مانند جرير شخصيّتى در چنين موضوع مهمّى ، وظيفه را ترك كند و به كارهاى شخصى خود بپردازد با توجّه به زمينههايى كه ياد شد ، انديشه صحيح صبر و تأمّل در كار بود ، و لذا امام ( ع ) مىفرمايد : الّرأى مع الأناة نظر درست ، تأمّل در كار است . يعنى نظر حقّى كه ،
تمام انديشمندان بر درستى آن اتّفاق نظر دارند ، دستيابى به مقصود و به پيروزى قطعى رسيدن ، جز با پايدارى و تفكّر در موضوع كار حاصل نمىشود .
منظور از « اناة » در كلام حضرت آن برآورد فكرى است كه در به دست آوردن صورت بهتر كار و مصلحت فراگير ، انسان را در رسيدن بمقصود ارشاد مىكند . بدين دليل است كه بعضى از حكما براى تاكيد بيشتر ، امر به تأمّل و تفكّر كرده گفتهاند : آنكس كه در كارها انديشه نداشته باشد ، هر چند به مطلوب
[ 241 ]
دست يابد ، به مقصد نرسيده است . معناى كلام حكما اين است كه هرچند بدون فكر ، انسان به مقصود برسد ، چون از روى تأمل و تفكّر نبوده در كار تقصير مىكند ، و نتيجه همواره پشيمانى و نرسيدن به مقصود است .
كسى كه بدون فكر به مقصود مورد نظرش دست يابد آن مقصود بسيار اندك و ارزش قابل توجّهى ندارد .
