قوله عليه السلام : و نظم بلا تعليق الى قوله انفراجها
اقتضاى ظاهر اين جمله اين است كه آسمانها داراى شكافهاى وسيع و قسمتهاى مختلفى بودهاند . معناى كلام امام ( ع ) مطابق نظريّه متكلّمين روشن است ، چون بعقيده متكلمين اجسام از اجزاى لا يتجزّا تركيب يافتهاند ، و پيش از تركيب داراى شكاف و شقوق بودهاند .
امّا نظر غير متكلّمين در معناى اين جمله امام ( ع ) يكى از دو احتمال زير است :
1 چون آسمانها از اجزا تركيب يافتهاند ، و ميان اجزاى هر مركّبى مباينت و جدايى است چه تركيب و تأليف كنندهاى باشد يا خير ، امام ( ع ) لفظ « رهوات و فرج » را به لحاظ جدايى و مباينت ميان اجزاى آسمان استعاره آورده است . با قطع نظر از اينكه تركيب كننده خداست يا جز او . بنابراين مقصود از نظم بخشيدن به شكافهاى وسيع آسمان ، افاضه صورت به قسمتهاى مختلف آن است ، بحدّى كه نظم و تركيبش كامل گرديده و قسمتهاى مختلف آسمان بهم پيوسته شده است .
2 احتمال دوّم اين است كه امام ( ع ) با كلمه « فرج » به جدايى و مباينتى كه ميان طبقات آسمان وجود دارد اشاره كرده باشد ، و مقصود از نظم « رهوات
[ 731 ]
و ملاحمة صدوع » آسمانها چسبيدگى و مماس بودن آنها بر يكديگر و عدم خلأ در ميان آنها باشد . ( در احتمال ارتباط يافتن اجزا با يكديگر ، و در احتمال دوم ،
پيوسته شدن طبقات آسمان با هم فرض شده است ) .
امام ( ع ) با كلمه « بلا تعليق » به كمال قدرت خداوند تعالى توجّه داده است .
قضاوت اوهام اين است كه آسمان ، همچون سنگى كه در هوا معلق بماند ، در خلأ متوقّف گرديده . و اين موجب حيرت و شگفتى عقول شده است . امام ( ع ) با كلمه « بلا تعليق » آنها را بر شگفتى و بزرگ شمردن اين امر تحريك كرده است .
