قوله عليه السلام : و ظهرت فى البدايع الى قوله قائمة :

در متن عبارت فوق لفظ « أعلام » استعاره به كار رفته است . تا بر استوارى و اتقان فعل صانع از روى حكمت دلالت كند .

بايد دانست تمام آنچه از آثار حكمت خداوند آشكار شده ، ناطق به ربوبيت و كمال الوهيّت اوست ( با اين تفاوت كه ) بعضى به زبان حال و قال هر دو ناطقند ، مانند انسان ، و بعضى مانند جمادات و نباتات چون عقل و زبان ندارند ، صرفا به زبان حال گوياى الوهيت و ربوبيت حضرت حق مى‏باشند .

ضمير مضاف اليه در جمله « فحجّته » محتمل است كه به كلمه « اللّه » باز گردد . معنى چنين خواهد بود كه حجّت خدا بر نظم و تدبير جهان ناطق است .

احتمال ديگر اين كه به « خلقا صامتا » باز گردد ، در اين صورت مفهوم كلام اين است . آفريدگان ساكت و خاموش گوياى نظم و تدبير جهان هستند .

آنچه در اينجا تذكّر آن لازم است آن است كه سالكان طريق حق ، در شنيدن اين نطق از آثار خداوند و مشاهده مصنوعات وى درجات و منازل

[ 715 ]

متفاوتى دارند . ما به اين حقيقت بارها اشاره كرده و توجّه داده‏ايم .