شرح
امام ( ع ) در اين بخش از كلام خود به برخى از ويژگيهاى حق سبحانه تعالى كه بيان كننده مجد و عظمت ذات مقدس الهى است پرداخته ، و خصوصيّاتى را براى خداوند متعال بيان داشته است :
1 خداوند بى آن كه قابل رؤيت باشد ، شناخته شده است . ما پيش از اين در مراتب و معرفت ذات احديّت ، و اين كه از ديده شدن با حسّ بينائى منزّه و پاك است بحث كردهايم .
2 حق تعالى بدون آن كه نياز به انديشيدن و فكر كردن داشته باشد ،
آفريدگار است . توضيح اين صفت خداوند ، در خطبه اوّل ضمن شرح جمله :
« بلا رويّة آجالها » آورده شد .
3 خداوند همواره بوده و خواهد بود . دائمى بودن خداوند به اين دليل است كه واجب الوجود مىباشد . و با وجوب وجود محال است كه عدم و نيستى در گذشته و آينده بر وى عارض شود .
4 او پاينده و قائم به ذات است . ممكن است معنى قائم ، در عبارت حضرت ، بقا دائمى ذات و يا قيام كننده بر انجام كارهاى جهان باشد .
درباره معناى دوّم ( قائم بودن خداوند ) مفسّران پنج قول نقل كردهاند :
الف : به نظر ابن عبّاس قائم بودن خداوند بدين معنى است كه بر همه مخلوقات آگاه است و تمام شئون و احوال آنها را مشخصا مىداند .
[ 665 ]
ب : قيام خداوند گماشتن نگاهبانانى بر جهانيان است و اين همان معنايى است كه حق سبحانه و تعالى در قرآن كريم بدان اشاره كرده است . آنجا كه مىفرمايد :
أفَمَنْ هُو قائِمٌ على كُلّ نفسٍ بما كسبت « آيا كسى كه بالاى سر همه ايستاده ( حافظ همه است ) و اعمال همه را مىبيند ( مانند كسى است كه چنين نيست ؟ ) » ج : قائم به شيىء : يعنى نگاهبان و سامان بخشنده به كارهاى آن .
د : قائم به شيىء : يعنى آن كه اعمال ( نيك و بد ) را پاداش مناسب مىدهد .
ه : او قاهر است ، يعنى بر بندگانش غلبه و تسلّط دارد .
