در تكميل همين موضوع امام ( ع ) فرمودهاند : فتزوّدوا . . . :
« از دنيا زاد و توشه برگيريد » چگونگى بهتر توشه برگرفتن از دنيا را توضيح دادهاند ، توشهاى كه انسان مىتواند با آن ، در قيامت نفس خود را از در افتادن به آتش جهنّم ، و شدّت گرماى آن نجات دهد . زاد و توشه نيكو را امام ( ع ) تقواى الهى و ترس و خشيت خداوندى معرّفى كردهاند .
چنان كه دانستى خشيت و ترس از خداوند ، در همين دنيا حاصل مىشود .
كلام حضرت گوياى اين حقيقت است كه خشيت و خوف از دنيا و در دنيا به دست مىآيد . معناى كسب خشيت در دنيا روشن است ، امّا به دست آوردن مقام خوف و خشيت از دنيا يعنى چه ؟ كسب خشيت الهى از دنيا بدين معناست ، كه آثار و نتايجى كه براى نفس حاصل مىشوند عبارتند از : حالات و ملكاتى ،
مانند ، خوف و خشيت و جز اين دو از امورى كه مىتوانند زاد و توشه آخرت قرار گيرند و پس از جدا شدن جان از بدن همراه انسان باشند .
اين خصلتهاى نفسانى از رياضت همين بدن كه عناصر تشكيل دهنده آن ، دنيوى و خاكى است حاصل مىشود . پس مىتوان گفت ، كه توشه آخرت از دنيا و در دنيا كسب مىشود .
در عرف جامعه ، كلمه زاد و توشه براى سفر و بر امور مادّى اطلاق مىشود ، در اين خطبه امام ( ع ) واژه « زاد » را براى كارهاى شايسته به كار بردهاند ،
زيرا ميان توشه محسوس كه در سفر برداشته مىشود و تقوايى كه در سفر آخرت مفيد واقع شود ، از اين جهت كه مسافر سلامت خود را ، در هر دو نوع توشه تأمين مىكند شباهت است .
آرى در منازل محسوس ، با داشتن توشه محسوس از گرسنگى و تشنگى در امان است و در منازل معقول و مراتب سير و سلوك و پيمودن راه به سوى خداوند متعال ، با توشه تقوى از عذاب گرسنگى معقول در امان خواهد بود .
[ 356 ]
