شرح
اين بخش از خطبه نيز در بردارنده فوايدى به شرح زير مىباشد :
1 امام ( ع ) دستور مىدهد كه انسانها از عبرتهاى سودمند پند بگيرند .
عبرت در حقيقت بمعنى پند گرفتن مىباشد ، و گاهى به طور مجاز بر چيزى كه مورد عبرت قرار مىگيرد نيز اطلاق مىشود . محتمل است كه در اين خطبه ، عبرت به عنوان اطلاق اسم حال بر محلّ به كار رفته باشد يعنى مقصود زمينههاى عبرت زا باشد ، بدين توضيح كه امور عبرت انگيز را بدقت مورد بررسى قرار دهند كه اگر چنين كنند ، نتيجه عبرت خود بخود حاصل مىشود .
از سه جهت بايد پند و اندرز را مورد دقت قرار داد .
الف : علل و اسبابش ب : حقيقتش ج : نتيجه و ثمرهاش امّا از نظر علل و اسباب ، آنچه موجب پند و اندرز مىشود عبارت است از :
تفكّر در آثار گذشتگان ، انديشه در سرگذشت و احوال آنان ، و آنچه از قضاى الهى براى آنها بوقوع پيوسته و زمينه عبرت گرفتن را فراهم آورده است .
امّا حقيقت عبرت ، ترس و وحشتى است كه در دل عبرت گيرنده پديد مىآيد و از اين كه مبادا به سرنوشت آنان گرفتار آيد ، هراسناك مىشود .
امّا اثر عبرت ، دورى جستن از محرمات الهى و اجابت كردن دعوت
[ 584 ]
پروردگار و تسليم شدن ، و پيمودن راه خداوندى است .
2 فرمان مىدهد كه از آيات روشن استفاده شود . امام ( ع ) به دنبال امر به پندگيرى از عبرتهاى سودمندى در عبارت قبل ، اينجا امر به عبرت گرفتن از آيات روشن كه سبب آن است آورده و اين دو عبارت را رديف هم قرار داده است .
ممكن است مقصود از « الآى » نشانهها و عجايب مصنوعات الهى و يا آيات قرآن كريم كه هم بشارت و هم بيم مىدهند باشد . آن حضرت كلمه « سطوع » را براى آيات و نشانههاى روشن حق تعالى استعاره آورده است . وجه شباهت ، ظهور و درخشش انوار آيات حق بر آيينه دل بندگان مىباشد . چنان كه درخشش سپيدهدم ،
ظلمت و تاريكى شب را مىزدايد . در اين عبارت شيئى محسوس « نور » براى امر معقول « هدايت » استعاره آمده است ، بدين توضيح كه آدمى به هنگام نظر بوسيله روشنايى ، و بگاه استدلال با امر معقول به مقصود خود هدايت مىشود .
3 سوّمين فايده اين است كه امام ( ع ) دستور مىدهد ، تا انسانها از انذارهاى بليغ و پيشامدهاى ناگوار بيم يابند ، در حقيقت امر مىكند كه از فايده موعظه و بيم دهندگى انبيا كه فراوان بدانها تأكيد شده است ، غافل نمانند و از آن همه ابلاغ كلمه به تخويف و وعيد عبرت بگيرند .
4 امام ( ع ) فرمان مىدهد تا از تذكّر و مواعظ پند دهندگان نهايت فايده را به دست آورند . معنى بيان حضرت اين است كه به نتيجه موعظه و تذكّر رسولان توجّه دقيق داشته باشند . بدين دليل امام ( ع ) به سود جستن از تذكّر و موعظه را با تاكيد بيان كردهاند تا انسانها را بر پذيرفتن ، تذكّر و موعظه دلسوزانه ترغيب كنند .
5 پنجمين فايدهاى كه كلام امام ( ع ) بدان اشاره دارد ، بيم دادن و يادآورى مرگ و مراحل پس از آن است . آنچه از سخن حضرت بروشنى استفاده مىشود ،
ترغيب و هدايت مردم است به فرمانبردارى از دستورات خداوند متعال كه در فوايد قبل دستور تحصيل آنها را داده بود .
[ 585 ]
