2 قوله عليه السلام : امّا و شرّ القول الى قوله سبّته
در بخش دوّم ، سخن امام گوياى رذايل اخلاقيى است كه عمرو عاص داشته ، به گونهاى كه آن اخلاق پست موجب فسق و بىاعتبارى ادّعاى وى مىشده است ، چنان كه خداوند متعال مىفرمايد : يا ايها الذين آمنوا ان جائكم فاسق بنبأ فتبيّنوا [ 3 ] . اخلاق پست و زشتى كه امام ( ع ) براى عمرو عاص بيان فرموده است پنج چيز است :
الف : دروغگويى روشن است كه دروغگويى بدترين گفتار است ، به حكم عقل و نقل موجب تباهى دين و دنياى انسان مىشود . امّا به لحاظ نقل ، از رسول خدا ( ص ) روايت شده است كه فرمود : دروغگويى رأس نفاق و دورويى است . امّا به حكم عقل ، وجدان انسانى گواه است كه دروغگويى صفحه سفيد دل را سياه مىكند و از پذيرش صورت حق و راستى و درستى باز مىدارد و مانع تجلّى الهامات الهى و خوابهاى رحمانى مىشود .
دروغگويى دنياى انسان را نيز تباه مىكند ، موجب خرابى شهرها ، قتل نفس ، خونريزى و انواع ظلم و ستم مىشود . به همين دليل است كه تمام مردم دنيا ، ديندار و بيدين دروغگويى را جايز نمىدانند ، و گروه معتزله نيز به ضرورت
[ 3 ] سوره حجرات ( 49 ) آيه ( 6 ) : اى كسانى كه ايمان آوردهايد اگر فاسقى خبرى را براى شما نقل كرد تحقيق كنيد .
[ 574 ]
به قبح و زشتى آن اعتقاد دارند . دروغگويى از اخلاق زشت است و در برابر كلام راست قرار مىگيرد و از شاخههاى فسق و فجور به حساب مىآيد .
ب : وعده خلافى ج : خيانت در تعهّد و فريبكارى در پيمان كه دو رذيله اخلاقى به حساب آمده ، در قبال وفاى بعهد از اخلاق زشت و نارواى انسان ، و از ستمكارى شمرده مىشوند .
مكر و فريب از خصوصيّات و ناپاكى باطن و بدور بودن از فضيلت هوشمندى است و از دروغگويى ريشه مىگيرد د : ترك رابطه با قوم و خويشان كه از اخلاق پست است و در برابر فضيلت صله رحم كه جزو اخلاق نيك اسلامى است قرار دارد حقيقت « قطع رحم » اين است كه شخص اقوام و خويشان خود را در كارهاى با فايده دنيوى شركت ندهد و موجب زيان آنها شود . اين نوعى ظلم است و از بخل و حسد مايه مىگيرد .
ه : جبن كه از اخلاق نكوهيده انسانى است و در مقابل فضيلت شجاعت قرار دارد امام ( ع ) بزدلى عمروعاص را بدين عبارت زيبا توضيح داده است :
« آنگاه كه هنوز سخن جنگ و پيكار در ميان است چنين و چنان لاف و گزاف گفته ديگران را امر و نهى مىكند . و آنگاه كه شمشيرها از نيام كشيده مىشود و در برابر برق شمشير قرار مىگيرد براى نجات جان خود ، كشف عورت مىكند . اين كلام امام ( ع ) بيان كننده پست همّتى و حقارت نفسانى عمرو عاص است ، چه فرد بلند همّت و با وقار ، در رويارويى با مردان كارزار براى نجات جان خود از مرگ از زشتترين رفتار ( كشف عورت ) استفاده نمىكند امّا اين دون همّتى و سوء رفتار پس از درگذشت او در طول تاريخ بعنوان يك انسان پست زبان زد اشخاص و يادگارى بد از او باقى است . اين سوء اخلاق جبن و ترس مىباشد .
[ 575 ]
