شرح
از جمله صفات پرهيز كاران كه موجب دوستى خداوند نسبت به آنها مىشود ، امام ( ع ) چهل صفت را بيان فرمودهاند . به يقين دانستهاى ، كه محبّت خداوند تعالى ، به لحاظ كمالات نفسانيى است كه از جهت نزديكى انسان بخداوند حاصل مىشود ، بدين توضيح كه انسان استعداد دريافت فيض وجود خداوند را پيدا كند ، بنابراين هر كس استعداد بيشترى داشته باشد ، در كسب فيض استحقاق بيشترى خواهد داشت و محبّت خداوند هم نسبت به چنان شخصى فزونتر خواهد بود .
اوّلين صفت از اوصاف پرهيزگاران ، اين است كه خداوند شخص را در مبارزه بر عليه نفسش يارى كند يعنى پروردگار عالم به انسان نيرويى عنايت فرمايد كه عقلش بتواند نفس امّارهاش را مغلوب كند .
[ 613 ]
دوّم : حزن و اندوه را به لحاظ گناهانى كه مرتكب شده است شعار خود قرار دهد . يعنى نگران آن معصيتهايى باشد كه نسبت بفرامين خداوند انجام داده است « توجّه داشتن به گناهكارى » از نشانههاى يارى خداوند و آمادگى لازم براى رسيدن به كمال برتر است .
سوّم : ترس و خوف از خداوند را همچون لباس بر تن داشته باشد . لفظ « جلباب » كه به معنى پوستينى و يا لحاف است ، براى ترس و خوف از كيفر خداوند استعاره به كار رفته است . وجه شباهت اين است كه هر دو بدن را كاملا مىپوشانند . خدا ترس بودن هم از جمله كمك و اعانتهاى خداوندى ، در رسيدن به سعادت مىباشد .
چهارم : درخشش چراغ هدايت در قلب پرهيزگار است . اين جمله به روشن شدن نور معرفت الهى در آيينه ضمير اشاره دارد ، كه البتّه نتيجه پيدا كردن استعداد از جهت اندوه و ترس خداوندى است . به همين دليل امام ( ع ) جمله :
فزهر مصباح الهدى فى قلبه را با حرف « فا » بر جملات قبل عطف گرفته است .
لفظ « مصباح » را براى نور معرفت استعاره آورده است ، بدين جهت كه روشنى چراغ و شناخت و معرفت ، موجب هدايت و ارشاد مىشوند و در اين فايده مشترك هستند . در اين عبارت لفظ محسوس « چراغ » از امر معقول ، يعنى معرفت استعاره آمده است .
پنجم : پرهيزگاردارى چنين خصوصيتى است ، كه نيازمنديهاى لازم را براى روز باز پسين و آخرت خود آماده كرده است . لفظ « قرى » استعاره از كارهاى شايسته و « يوم نازل » كنايه از روز قيامت است . لازمه استعاره تشبيه كردن روز قيامت به روز مهمانى است ، كه انسان همواره انتظار ورود به آنجا را دارد . وجه شباهت اين است : چنان كه ، غذاى كامل و آماده ، موجب آبرو و حيثيّت ميزبان در برابر مهمانان مىشود و او را از اتّهام رهايى مىبخشد ، و موجب سپاسگزارى
[ 614 ]
و ستايش مىشود ، كارهاى شايسته و اعمال نيك هم ، سبب رهايى انسان از ترسهاى روز قيامت و كسب رضايت پروردگار و پاداشهاى عظيم خداوند مىگردد .
ششم : شخص پرهيزگار امور بعيد را براى خود نزديك مىكند :
اين فراز از كلام امام ( ع ) ممكن است به يكى از دو معنى باشد بطريق زير :
الف : منظور از « بعيد » رحمت خدا باشد كه از افراد ناشايست بدور است ،
كسى سزاوار قبول رحمت حق و بدان نزديك مىباشد كه اعمالش ، پسنديده و به طور كامل قابل قبول باشد . بنابراين هر گاه بندهاى نفس خود را به انجام كارهاى شايسته راضى كرد ، و نيازمنديهاى روز قيامت را پيشاپيش فراهم آورد ، به رحمت خداوند نزديك خواهد بود ، چنان كه خداوند متعال فرموده است : ان رحمة اللَّه قريب من المحسنين [ 1 ] .
ب : مقصود از « بعيد » آرزوهاى دور و دراز دنيوى باشد ، و نزديك كردن آنها براى نفس ، كوتاه كردن آرزوها پيش از فرا رسيدن مرگ ، با يادآورى مرگ و احوال آخرت ميسّر است .
هفتم : تقوا سختى را آسان مىكند : اين فراز از گفته امام ( ع ) احتمال يكى از دو معناى زير را دارد .
الف مقصود از سختى ، امر آخرت و عذاب دردناك جهنّم باشد ، و آسان شدن آن به انجام كارهاى شايسته ، و دريافت جلوه حق تعالى ، ممكن مىشود . و روشن است كه اعمال شايسته عذاب خداوند را آسان مىكند .
ب منظور از سختى ، سختيهاى دنيايى مانند : فقر ، و مصيبتهاى وارده از قبيل مورد ظلم واقع شدن ، و يا دوستان و خويشان را از دست دادن و نظير اين امور باشد ، و مراد از آسان شدن ، اهميّت ندادن و كوچك شمردن تمام آنها ، در
[ 1 ] اعراف ( 7 ) آيه ( 56 ) : رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است .
[ 615 ]
مقايسه با شادمانى از ملاقات حق و ثوابهائى است كه خداوند ، در آخرت وعده بخشش آنها را داده است . چنان كه حق متعال در قرآن مجيد فرموده است : و بشر الصابرين الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا لِلَّه و انا اليه راجعون اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئك هم المهتدون [ 2 ] هشتم : پرهيزگار ، اهل بصيرت است و به حقيقت آسمانها و زمين و آنچه خداوند آفريده است . مىانديشد ، و بر آنها آگاهى مىيابد . يعنى بديده بصيرت در شگفتيهاى مصنوعات پروردگار مىنگرد و حق سبحانه و تعالى را در آنها مشاهده مىكند .
نهم : شخص متقى فراوان ياد پروردگار مىكند . بدين توضيح كه ، پرهيزكار همواره و تا بدان حد ياد خداوند را بر قلب و زبان دارد ، كه ملكه نفسانى او مىشود . و خداوند ، در ذكر و گفتارش متجلّى گرديده ، آينه اسرار خدا مىشود . از درهاى بزرگ بهشت يكى مخصوص كسانى است كه فراوان به ياد خداوند باشند .
دهم : پرهيزگاران از آب گواراى بهشت سيراب مىشوند : در اين فراز امام ( ع ) دانش و كمالات نفسانيى كه به شخص عارف افاضه مىشود ، به آب زلالى تشبيه كرده ، و لفظ « عذوبة » را براى آن استعاره آورده ، و آنگاه همين ،
استعاره را با كلمه « ارتواء » به صورت استعاره ترشيحيه در آورده است .
و ما اين نوع استعاره را در خطبههاى گذشته بارها توضيح دادهايم .
يازدهم : رسيدن به كمال معنوى براى پرهيزگار سهل و آسان است . يعنى آنان كه گوى سبقت را در مسير حركت به سوى اللّه از ديگران ربودهاند ، از تاييدات خداوندى جدا نيستند ، و به دليل همين شايستگى نفسانى ، استعداد
[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 152 ) : صبر كنندگان را بشارت ده آنها كه به هنگام گرفتار شدن به مصيبتى گويند : ما از آن خداييم و به سوى او باز مىگرديم . بر چنين كسانى درود و رحمت پروردگارشان باد ، كه اينان هدايت يافتهگانند .
[ 616 ]
پذيرش امور معنوى و رسيدن به كمال نهايى براى اينان ، سريعا حاصل مىشود .
با توضيح فراز يازدهم كلام امام ( ع ) خواهى دانست كه مقصود از جايگاه و كمالات علمى و اخلاقى نفوس كاملى هستند كه گنجينههاى كامل و خاستگاه فضيلت و معنويتاند و موجب هدايت گرديده و انوار الهى از ناحيه آنها حاصل مىشود ، مانند انبيا و اولياى بر حق الهى .
و نيز ممكن است مقصود از « موارد » در عبارت امام ( ع ) بدايع صنع الهى ،
باشد كه بر ذهن بنده حق وارد شده و آن را آماده كسب فضايل مىكند . سهل و آسان بودن آن و سرعت در قبول پذيرش كمالات ، به دليل روشنى ذهن است كه آماده دريافت عنايت خداوند و مسرور شدن به لحاظ توجّه حق تعالى است .
دوازدهم : آشاميدنى اوّل نصيب شخص پرهيزگار مىشود . يعنى انسان متقى قبل از همه و بيشتر از همنوعان خود به كسب كمال نائل مىگردد . دليل جلو افتادن از ديگران اين است كه تحصيل كمال براى او آسان است .
در كلام امام ( ع ) عبارت « فشرب نهلا » بعنوان استعاره براى كسب كمال و مقدّم شدن بر ديگران به كار رفته است و كمال يافتن سريع پرهيزگار به شترى كه زودتر و قبل از ديگر شتران به آب مىرسد تشبيه شده است .
سيزدهم : پرهيزگار راه هموار را مىرود . يعنى راه روشن و راستى كه بدور از افراط و تفريط باشد مىپيمايد .
چهاردهم : شخص متّقى لباس شهوات و خواستههاى بيجا را از تن در آورده است : امام ( ع ) اوصافى كه پيش از اين براى پرهيزگار بر شمرد ، مربوط به استعداد فراوان او در كسب دانش بود . ليكن اين ويژگى به زهد و وارستگى پرهيزگار اشاره دارد و لفظ « سرابيل » را براى شهوات استعاره آورده است ، به لحاظ مشابهتى كه ميان لباس و شهوات در پوشيدن بدن وجود دارد . عبارت « قد خلع » استعاره را ترشيحيّه كرده ، و كنايه از اين است كه شخص پرهيزگار ، شهوات را بدور انداخته
[ 617 ]
و توجّهى كه او را از حدّ اعتدال خارج كند بدانها ندارد .
پانزدهم : او خود را از تمام غمها جز يكى رها ساخته است . يعنى شخص پرهيزگار خود را از غمهايى كه مربوط به امور دنيا و دلبستگى به آنها باشد ،
رهانيده و تمام هدفهاى مادّى را به كنارى نهاده است و تمام قصد و همّتش يك چيز است ، و آن رسيدن به مراتب عزّت خداوند و توجّه به اسرار حق و مطالعه انوار عظمت الهى و كسب روشنايى كردن از آن مىباشد . البتّه زهد حقيقى ،
و پارسايى واقعى همين است و بس . از توضيح عبارت فوق معنى يگانه شدن زاهد از ديگر همنوعانش روشن مىشود .
شانزدهم : او از نابينا بودن خارج شده است . مقصود از نابينايى كورى جهل است كه چون شخص پرهيزگار ، داراى فضيلت دانش و حكمت است ، با مردم هوا پرست در افراط كارى ، فسق و فجور شركتى ندارد . درست در راه معتدل كه فضيلت عفت باشد گام بر مىدارد . بنابراين در مسير حق بينا و از كورى جهل بدور مىباشد .
هيفدهم : شخص پرهيزگار با ويژگيهايى كه برايش بر شمرديم به منزله كليدى براى گشودن درهاى هدايت است . منظور از درهاى هدايت ، طرق و راههاى آن مىباشد ، كه پيمودن آنها ، انسان را آماده دريافت فيض از بخشنده آن يعنى خداوند مىسازد . درهايى كه عارفان بر آن ايستاده و از آن درها به پيشگاه حضرت حق وارد مىشوند و در مراتب و جايگاه و درجات خوف و ترس از خداوند استقرار مىيابند . و بدين سبب كليدى براى حلّ مشكلات آنان كه نقص ذهنى در هدايت دارند مىشوند ، و چراغى فرا راه جاهلان مىباشند .
لفظ : « مفتاح » براى عارفان استعاره و جهت تشبيه در آن روشن است .
هيجدهم : پرهيزگاران سدّى در برابر منكراتند : مقصود از « ابواب الرّدى » دو طرف افراط و تفريط است يعنى راههايى كه شخص از حدود دستورات
[ 618 ]
خداوند خارج مىشود و نهايتا در دوزخ مىافتد ، چون انسان عارف از منكراتى كه نادانان مرتكب مىشوند جلوگيرى مىكند تا راه معتدل را بپويند ، لزوما بوسيلهاى كه با آن راه را مىبندند شباهت پيدا مىكند ، و موجب باز دارى جاهلان از پيمودن راه خطاء مىشود ، و به همين دليل لفظ « مغلاق » براى عارف استعاره آورده شده است .
در عبارت امام ( ع ) ميان مغاليق و مفاتيح ، ردى و هدى قرينه مطابقه بر قرار است ، كه معناى اين لغات به ترتيب چنين است : وسيله بستن ، كليد گمراهى ، راهنمائى كردن .
نوزدهم : پرهيزگار اهل بصيرت است : يعنى با ديد روشن و آگاهى كامل راه حق را پيموده است . راهى كه دستور به پيمودن آن را داشته ، و با توجّهات الهى بدان طريق كه راه مستقيم به سوى حق مىباشد جذب شده است .
بيست : او نه تنها اهل بصيرت است ، كه در عمل هم راه حقيقت را رفته است . بدين توضيح كه شخص متّقى ، چون راه حق را بخوبى مىشناسد ،
در آن گام نهاده و آن را مىپيمايد ، زيرا هدف اول از شناختن راه ، پيمودن آن مىباشد .
بيست و يك : او نشانههاى راه را مىشناسد .
سالك الى اللّه گاهى حركتش در طريق مستقيم نيست چنان كه به مثل قبل از رسيدن به حدّ كمال قوّه نظرى قدم در راه سلوك مىنهد ، و گاهى پس از آن كه در مرحله قوّه نظرى و استدلال بحدّ كمال رسيد ، قدم در راه مىگذارد . اين همان سالكى است كه با برهان و دليل نشانههاى راه را مىشناسد . منظور از كلمه « منار » علائمى است كه در كنار راه براى هدايت و راهنمايى عابران قرار مىدهند . ولى در اينجا مقصود ، قوانين كلّى عملى مىباشد . ممكن است منظور از منار هدف سلوك يعنى پيشگاه جلال خداوند و فرشتگان مقرب الهى باشد .
[ 619 ]
بيست و دو : پرهيزگار از گردابها رهايى يافته و از عهده مشكلات بر آمده است . امام ( ع ) با كلمه « غمار » اشاره به مشكلاتى كردهاند كه انسانها در آن گرفتار مىشوند ، مانند سختيها ، غمها ، و ناراحتيهايى كه طالبان دنيا به دليل از دست دادن دنيا به آن دچار مىشوند و يا براى تحصيل آن در تلاش و تكاپو غرق مىگردند . امّا شخص عارف به دنيا دل بسته نيست و از آن بابت غمى ندارد .
بيست و سه : او به معتبرترين وسيله و محكمترين ريسمان چنگ زده است .
در اين عبارت حضرت به طريق استعاره ، راه خدا و دستوراتش را اراده فرموده است .
جهت شباهت آن اين است كه وسيله راههاى هدايت همانند دستگيرههاى معتبر و ريسمان محكم موجب آزادى و رهايى مىشود . البتّه هر قدر محكم و معتبرتر كارسازتر و مطمئنترند ، و گسيخته نمىشوند . و بدين سان راهى كه بخداوند منتهى شود و انسان را به حضرت حق برساند ، پيمودن آن لازم است و رعايت دستورات و اوامر خداوند موجب نجات از مشكلات آخرت مىشود . بنابراين اطاعت اوامر حق تعالى وسيله قطع ناشدنى و ريسمان ناگسستنى است . به همين حقيقت در آيه شريفه اشاره كرده و مىفرمايد : فمن يكفر بالطاغوت و يومن باللَّه فقد استمسك بالعروة الوثقى لا انفصام لها [ 3 ] .
بيست و چهار : يقين و باور او به مانند روشنائى خورشيد است : پرهيزگار بدليل رعايت اوامر و نواهى حق تعالى و كوشش در راه خداوند گويا كاملترين نور يقين را بخود جذب و با چشم بصيرت عالم ملكوت را مشاهده كرده است و بهشت و جهنّم را بديده يقين ديده است به همان وضوح و جلا كه چشم ظاهريش نور خورشيد را مىبيند .
[ 3 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 257 ) : آن كه به طاغوت كافر شود و به خداوند ايمان آورد ، در حقيقت به ريسمانى چنگ زده است كه گسستنى نيست .
[ 620 ]
بيست و پنج : پرهيزگار ، در برترين امور و ابلاغ كلمه حق كه پاسخ دادن به تمام پرسشها و منطبق كردن فروع بر اصول مىباشد جان خود را وقف راه خداوند سبحانه و تعالى كرده است . بدين شرح كه شخص متّقى ، به دليل كمال ذاتيى كه يافته ، جان خود را براى رونق يافتن برترين امر ، كه همانا ارشاد و هدايت مردم است ، وقف كرده ، تا به آنها كيفيت سلوك الى اللّه را بياموزد . بدين سبب همچون چراغى است كه ديگران از او كسب نور دانش مىكنند ، زيرا شخص پرهيزگار ،
منبع دانش و حكمت است ، و از هر چيزى كه سؤال شود ، بر پاسخ دادن به آن تواناست مشكلات فكرى را برطرف مىكند و هر شاخهاى از شاخههاى دانش را به اصلى كه از آن انشعاب يافته است بر مىگرداند .
بيست و شش : او چراغ تاريكيهاست ، كه گمشدگان در وادى تاريك جهل را به سوى حق هدايت مىكند . چنان كه قبلا توضيح داده شد لفظ « مصباح » براى هدايت و راهنمايى خلق استعاره آورده شده است .
بيست و هفت : پرهيزگار هر مشكلى كه فرا روى وى باشد دريافته و بر طرف مىكند : يعنى امور پيچيده و مشكل كه در آميخته شدن حقّ و باطل بصورت جهل مركّب در آمده باشد از هم جدا كرده و تميز و تشخيص مىدهد . بعضى از راويان نهج البلاغه لفظ « عشوات » را در عبارت امام ( ع ) « غشوات » روايت كردهاند . در اين صورت معنى جمله اين خواهد بود كه شخص متّقى پردههاى جهل و نادانى را از پيش ناآگاهان دور مىكند .
بيست و هشت : او كليدى است كه امور گنگ و مبهم را مىگشايد : آنچه در ذهن و فكر مردم بصورت مشكل لا ينحلّى در آمده ، حل مىكند و احكام حق را از باطل و نادرست جدا مىسازد .
بيست و نه : شخص پرهيزگار رافع دشواريهاست : يعنى هر نوع حيرت و سرگردانيى كه در مشكلى از مشكلات شريعت پيش آيد و هر دشواريى كه براى
[ 621 ]
شريعت خواهان ، در تشخيص حق از باطل حاصل شود ، رفع مىكند ، و آنها را از اين كه در هلاكت جهل قرار گيرند ، با بيان و ارشاد خود حفظ مىكند .
سى : شخص متّقى راهنماى انسانها در بيابانهاى وسيع و پهناور است .
امام ( ع ) لفظ « فلوات » را كه به معنى بيابان وسيع است براى مراحل سلوك كه امرى است معقول استعاره آورده است . وجه شباهت اين است كه در صحراهاى پهناور ،
وسيع مسافر بدون راهنمايى كه آشنايى كامل به تمام مراحل و منازل داشته باشد ،
گم گشته و بهلاكت مىرسد . اين سرگشتگى و هلاكت در امور معقول نيز قابل تصور است زيرا براه حق و طريق نجات هدايت نمىشود ، مگر كسى كه عنايت الهى دستش را گرفته و زمام اختيار و عقلش را به راهنمايى آگاه بسپارد تا او را براه حق هدايت كند و اگر كسى چنين نباشد ، از راه حق دور شده و منحرف مىشود و در ظلمت جهل فراگير واقع مىگردد ، شياطين او را تا دخول در دوزخ پيش مىبرند . آرى عارفان راهنمايان طريق حق ، و آگاهان بر منازل خطر و امن هستند و با بصيرتى كه دارند گمراهان را ارشاد مىكنند .
سى و يك : شخص پرهيزگار سخنى كه مىگويد قابل درك و فهم است چه او عين حقيقت را بى آن كه دچار شبهه شود ، مشاهده مىكند ، بنابراين در آنچه مىگويد اختلافى كه برخاسته از جهل باشد وجود ندارد .
سى و دو : متّقى بدليل سكوتش سالم مىماند : يعنى از آفت زبان در امان است ، زيرا وقتى كه بدانيم فايده گفتار فهماندن و سود رساندن و فايده سكوت و خاموشى در امان ماندن از آفت و بلاى زبان است ، ستوده بودن پرهيزگار به اين خواهد بود ، كه هم گفتارش ارشاد ، و هم سكوتش مصلحت باشد . بدين توضيح كه سخن گفتن و خاموش ماندن او هر كدام بجا و بموقع انجام مىپذيرد .
سى و سه : شخص پرهيزگار خود را براى خدا خالص مىگرداند و خداوند او را از ميان بندگان بر مىگزيند . با توجّه به توضيحى كه پيش از اين داده شد ،
[ 622 ]
دانستى كه خالص شدن براى خدا عبارت بود از : توجّه انديشه به سوى خداوند ،
و وارستگى ذهن و خاطر از هر آنچه غير خداست ، بدان حد كه جز حق تعالى هر چه هست از درجه اعتبار ساقط باشد و مقصود از « استخلاص حقّ » اين است كه خداوند از ميان همه بندگان چنين بندهاى را به رضايت و خوشنودى خود اختصاص مىدهد و انواع و اقسام كمالات را به وى افاضه ، و او را به محضر قدس خود نزديك ، و به يگانگى مناجات و راز و نياز انتخاب مىكند . روشن است كه اخلاص و وارستگى پرهيزگار موجب چنين افتخار ، گزينش و تقرّبى مىشود ، چنان كه حق تعالى مىفرمايد : و اذكر فى الكتاب موسى انه كان مخلصا و كان رسولاً نبيّا و ناديناه من جانب الطور الايمن و قرّبناه نجيّا [ 4 ] .
سى و چهار : شخص متّقى از معادن دين مىباشد . امام ( ع ) لفظ « معدن » را براى پرهيزگار استعاره آورده است . وجه شباهت ميان معدن و پرهيزگار اين است كه هر دو منبع دانههاى گرانبهاى گوهرند . از معادن گوهرهاى محسوس و از نفس شخص پرهيزگار و عارف گوهرهاى علوم و اخلاق و ديگر احكام الهى استخراج مىشود .
سى و پنج : او از استوانههاى زمين است . لفظ « وتد » كه بمعنى ميخ است براى شخص متّقى و پرهيزگار استعاره به كار رفته است . وجه شباهت اين است .
كه هر كدام موجب ثبات و قوام امورى مىشود ، ميخ براى قوام و استوارى چيزى است كه در آن ميخ را به كار مىبرند و شخص عارف و آگاه نظام زمين و امور اين جهان را قوام مىبخشد .
شبيه اين عبارت و معنى در خطبه اوّل نهج البلاغه به كار رفته است ، آنجا كه مىفرمايد : « وَ وَتّدَ بِالصُخّورِ مَيَدان اَرْضِهِ .
[ 4 ] سوره مريم ( 19 ) آيه ( 51 و 52 ) : در كتاب موسى را به يادآور كه مخلص ، نبى و پيام آور بود ما او را از سمت راست كوه طور ندايش كرديم او را برگزيده و به خود نزديك كرديم .
[ 623 ]
سى و شش : او نفس خويش را ملزم به رعايت عدل و اعتدال كرده ، و دليل بارز اين حقيقت دورى از هواى نفسش مىباشد ، چون ملكه عدالت از سه خصلت نفسانى : حكمت ، عفت و شجاعت سرچشمه مىگيرد . عرفا نفس خود را بوسيله عبادت و ديگر امور شرعى رياضت مىدهند ، تا اين ملكات و صفات اخلاقى در نفس آنها حاصل شود ، ناگزير براى رسيدن به اين مقصود نفس خويش را ملزم به اجراى عدل و اعتدال مىكنند .
چون عدالت در قوّه شهوانى اين است كه انسان عفيف باشد ، بدين توضيح كه نه ، در كل قوّه شهوانى را از بين ببرد و نه ، زيادروى داشته باشد . تا به فسق و فجور منتهى شود ، رعايت اعتدال در نيروى شهوانى از ديگر قوا دشوارتر است زيرا موارد شهوت زياد ، علاقه و دلبستگى انسان را به سمت افراط مىكشاند . به همين دليل است كه بيشتر موارد نهى در شريعت ، شهوات مىباشند ، بنابراين سزاوار بودن پرهيزگار به ستايش و مدح ، وقتى است كه نفس خود را از خواستههاى شهوانى دور بدارد . بعلاوه اوّل چيزى كه سالك لازم است ، در به كمال رساندن قوّه علمى آغاز كند ، اصلاح قوّه شهويّه مىباشد . و پرهيزگار بايد حدود خداوند را رعايت كند ، در خوردنيها ، ازدواج ، كسب كار و ديگر امور تجاوز ننمايد .
سى و هفت : شخص پرهيزگار ، حق را توصيف و بدان عمل مىكند : يعنى سخن حق را در عمل پيروى مىكند . با توجّه به اين كه خلاف قول در نزد خلق ،
قبيح و زشت است ، در نزد خداوند و در برابر فرامين الهى زشتتر مىباشد . به همين دليل است كه خداوند مؤمنان را نكوهش كرده و مىفرمايد : يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون كبر مقتا عند اللَّه ان تقولوا ما لا تفعلون [ 5 ] .
ادّعاى مسلمانها در مدينه اين بود ، كه چنان در راه خداوند بكوشند كه
[ 5 ] سوره صف ( 61 ) آيه ( 2 و 3 ) : اى كسانى كه ايمان آوردهايد ، چرا عملى را كه انجام نمىدهيد حرفش را مىزنيد ؟ در نزد خداوند گفتن بدون عمل گناه بزرگى است .
[ 624 ]
مورد رضاى الهى واقع شود ، امّا چون روز احد فرا رسيد ، پايدارى نكردند . آيه شريفه ، سرزنش خود را بشدّت خشم خدا ، تأكيد مىكند و اين بدليل مخالفت و عدم مطابقت گفتار با كردارشان مىباشد .
سى و هشت : پرهيزگار ، هيچ كار خيرى را فرو گذار نمىكند و بر نهايت انجام آن همت مىگمارد . پس از توضيح جزئيات اوصاف عارفان ، امام ( ع ) به بيان مختصر آنها را توصيف كرده مىفرمايد : شخص متّقى ، خواهان به نهايت رساندن كارهاى خير مىباشد . يعنى به انجام بعضى از كارهاى حق قانع نيست و كوشش خود را متوقف نمىكند . بلكه تلاشش اين است كه امور خير را به نهايت رسانده ،
بطور كامل و بدون كم و كاست آن را انجام دهد .
سى و نه : شخص متّقى و عارف هر كارى كه گمان صواب در آن باشد ، قصد انجام دادن آن را نيز دارد . يعنى در هر محلّ و مكانى كه گمان فايده و استفاده را بدهد ، مانند محفل اوليا و نيكان و يا مجلس ذكر و وعظ و نظير اينها حاضر مىشود .
چهل : پرهيزگار و عارف در برابر دستورات كتاب الهى تسليم است و آن را پيشواى خود قرار مىدهد . تمكين كتاب بودن ، كنايه از فرمانبردارى او در برابر اوامر و نواهى حق تعالى است ، حضرت كلمه « زمام » را براى عقل و خرد استعاره به كار برده است . وجه شباهت اين است كه زمام و عقل ابزار رام كنندهاند ، و در اين جهت مشاركت دارند . زمام استعاره محسوس است براى معقول . و لفظ « قائد » استعاره براى كتاب آورده شده است ، زيرا كتاب ، زمام خرد انسان را مىگيرد و به سوى هدف حقيقى برده ، و مانع انحراف وى مىشود . همچنين اطلاق لفظ « امام » بر كتاب به معنى پيشواى قابل اقتدا نيز استعاره مىباشد .
