حضرت فرمود : انّا قد اصبحنا . . . حتّى تحلّ بنا
امام ( ع ) زمان را به دو صفت ستمگرى و سختى ، مذمّت و بدگويى كرده است . پس از نسبت دادن عدالت به زمان و شمارش اوصافى براى آن در مقايسه با نظام جهان و بقاى آن صفاتى را ، بد و شر دانسته است ، و از آن ميان پنج صفت را يادآورى كرده است : اوّل آن كه در اين زمان نيكوكار ، بدكار قلمداد مىشود بدين شرح : بدكاران به دليل كسالت و سستى به انجام فرامين خداوند بپا نمىخيزند ، بخشش نيكوكار را معلول رياكارى يا تظاهر يا ترس و يا طمع براى چيزى به حساب مىآورند . و ديگر فضيلتها و رذيلتها نيز به همين حساب گذاشته مىشود . تمام اين امور براى سرزنش فضيلت ، و از جهت بدخواهى و حسد صورت مىگيرد ، شايد ، بتوانند نيكوكاران را از قماش خود به حساب آورند و آنها را در بدكارى به خود وابسته سازند .
[ 141 ]
دوّم اين كه در اين روزگار ، ستمگر بر كبر و سركشى خود مىافزايد ، زيرا اساس ستمگرى نفس امّاره است . نفس فرمان دهنده به بدى ، در روزگارى كه عدالت حاكم باشد ، همواره يا در بيشتر موارد ، مغلوب واقع مىشود . و بدين هنگام اگر خواهان ستمگرى باشد ، جلوه زودگذر و فرصت طلبى مرحلهاى است . بنابر اين ظالم اگر در روزگار برقرارى عدالت ظلم كند و يا از حدّ خود تجاوز كند ، به دزدى ماند ، كه هر لحظه ممكن است گرفتار شود . ستمگر نيز در دوران دادگرى ، با توجّه به مواظبت شريعت ، خوار مىگردد و زير نظارت نگهبانان قرار خواهد داشت .
ولى به روزگار ضعف ديانت ، ظالم به غارتگرى مىماند كه به دليل توانايىاش مورد مؤاخذه قرار نمىگيرد ، توجّهى هم به نهى كننده دينى ندارد ،
بنابر اين روشن است كه ستمگرىاش افزون مىگردد . اگر فزونى ستم را پيش از روزگار رسول خدا ( ص ) در نظر بگيريد و با روزگار عدل و داد عهد پيامبر ( ص ) مقايسه كنيد موضوع بخوبى روشن مىشود .
سوّم اين كه در روزگار بد ، اهل دانش از دانايى خود بهره نمىگيرند . اين فرموده حضرت در ملامت كسانى است كه مطابق دانش خود دستورات شرع را به كار نمىگيرند ، با اين كه شايسته است انسان براى آخرت كار كند زيرا سود بردن از دانش به هنگامى است كه توأم با عمل باشد .
در جاى ديگر حضرت به همين امر اشاره مىكند و مىفرمايد : علم آميخته به عمل است علم ، عمل را فرياد مىزند ( مىطلبد ) ، اگر عمل به علم پاسخ مثبت داد ، پايدار مىماند و گرنه كوچ مىكند و مىرود . منظور از كوچ كردن دانش سود نبردن از آن و مراد از فرياد زدن عمل از سوى علم ، توأم بودن با عمل است چنان كه سزاوار مىباشد .
چهارم از ناسازگارى روزگار و يا از صفات بد آن اين است كه مردم از
[ 142 ]
آنچه نمىدانند نمىپرسند . اين فرموده حضرت توبيخ و ملامت كسانى است كه در جستجوى دانش كوتاهى مىورزند . ملامت از اين بابت كه چرا از آنچه نمىدانند سؤال نمىكنند و توبيخ آنها از اين جهت كه به دليل كم توجّهى و كوتاهى در كشان از كمالات و فضيلتها به خوشيهاى حسّى ، آنى و زودگذر سرگرم شدهاند .
پنجمين ويژگى بد اين زمان اين است كه مردم به هشدارهاى مهمّى كه داده مىشود ، توجّه نمىكنند ، تا زمانى كه گرفتار شوند ، به دليل اين كه به پايان كارشان نمىانديشند ، و سرگرمى به امور ظاهرى ، آنان را از توجّه به مصالح و تفكّر درباره پيآمد آن باز مىدارد .
اين فرموده حضرت ملامت افرادى است كه در امر جهاد كوتاهى كردهاند ،
و ضمنا توجّه دادن و آگاهانيدن آنان است بر اين كه ، به دليل كوتاهى در امر جهاد ، منتظر بروز حادثه عظيمى باشند .
ويژگيهاى پنجگانهاى كه حضرت درباره زمان آوردهاند ، براى صلاح و اصلاح جهان امورى زيانبارند . به همين دليل ، زمانى را كه در بردارنده اين خصوصيّات باشد به « عنود و شديد » ستمگر و سختگير توصيف فرمودهاند . نظر به همين خصلتهاى رايج در آن روزگار بوده كه امام ( ع ) مردم را به چهار دسته تقسيم و فرموده است :
