بيان مرحوم حاجی سبزواری از برهان وسط و طرف

در اينجا تقرير بيان شيخ تقريبا تمام است . اكنون عبارت مرحوم حاجی‏
سبزواری را ببينيم و بررسی كنيم كه چقدر با سخن شيخ تطبيق می‏كند . می‏گويد
:
" ومن دليل الوسط والطرف و هوالذی قرره الشيخ فی الهيات الشفا ،
محصوله ان كلما هو معلول و علة معا فهو وسط بين طرفين بالضروره ، فلو
تسلسلت العلل الی غيرالنهاية لكانت السلسله غيرالمتناهيه أيضا علة
ومعلولا أما انها علة فلانها عله للمعلول الاخير . وأما انها معلولة فلاحتيا
جها الی الاحاد . وقد ثبت أن كلما هو معلول و علة فهو وسط ، فيكون‏
السلسله الغير المتناهية وسطا بلاطرف وهو محال ، فلابد أن ينتهی الی علة
محضه ( 1 ) .
مرحوم حاجی عين عبارت شيخ را ذكر نمی‏كند و به بيان خودش آن را می‏آورد
. ( می‏گويد محصول بيان شيخ اين است كه ) هر چيزی كه هم علت باشد و هم‏
معلول ، وسط و ميان دو طرف است بالضروره . ( اگر سلسله علل تا بی‏نهايت‏
ادامه يابد ) لازم می‏آيد كه اين سلسله غيرمتناهی هم علت باشد و هم معلول‏
. اين سلسله علت است برای اينكه اينها علت برای معلول اخير هستند ، و
معلول است چون جمع احتياج به افراد دارد .
ببينيد ، مرحوم حاجی مطلب را با اين بيان ذكر كرده است كه اگر ما يك‏
سلسله علل غيرمتناهی داشته باشيم كه معلول هم باشند ، لازم می‏آيد كه اين‏
سلسله غيرمتناهی وسط بلاطرف باشد ، يعنی هم علت است و هم معلول بدون‏
اينكه علت داشته باشد . چرا علت است ؟ چون تمام سلسله ، علت معلول‏
اخير است .

پاورقی :
1 - [ شرح منظومه ، المقصد الاول ، الفريده السابعه ، غرر فی احكام‏
المشتركة بين العلة والمعلول ] .

34