تضاد شرح داده‏ايم . ( 1 )
اين نيز مطلبی بود كه چون به اينجا مربوط بود عرض كردم ، برای اينكه‏
توجه داشته باشيد كه يك طرز تفكری وجود دارد كه می‏گويد وجود مطلق‏
نمی‏تواند وجود داشته باشد و حقيقت ندارد ، وقتی وجود می‏تواند وجود داشته‏
باشد كه به يك شی‏ء تعلق پيدا كرده باشد . قهرا شيئی كه در مقابل وجود
فرض می‏شود همان ماهيت است .
سؤال : امروزيها می‏گويند كه مطلق چنان سعه‏ای دارد كه هم وجود و هم عدم‏
را شامل می‏شود .
استاد : منظور وجود مطلق است ؟
- : آنها بطور كلی می‏گويند كه مطلق شامل عدم و وجود است . بعد هم‏
می‏گويند كه اين نظر را " قيصری " هم گفته است .
استاد : نه ، بيخود می‏گويند ، در بيانات او نيست . مطلق شامل عدم و
وجود است يعنی چه ؟ آيا مطلق خودش وجود دارد يا ندارد ؟ اين مطلق يا
موجود است يا معدوم . اگر موجود باشد ، آيا اين همان وجود مطلق است يا
وجود شی‏ء مطلق ؟ بالاخره يكی از اين دو تا است . اگر بگوئيم همان وجود
مطلق است ، ديگر غلط است كه بگوئيم شامل وجود و عدم می‏شود . و اگر
بگوئيم وجود شی‏ء مطلق است ، در واقع ماهيت را مطلق فرض كرده‏ايم ، يعنی‏
ذاتی را فرض كرده‏ايم كه آن ذات مطلق است . پس مطلق ماهيت می‏شود ،
اين را می‏گوئيد هم شامل وجود می‏شود و هم عدم . ماهيت اصلا نمی‏تواند مطلق‏
باشد ، ماهيت مساوی است با محدود بودن . قيصری هم آن حرف را نزده است‏
، حرف قيصری درباره وجود است ، همه تكيه او روی وجود است . اصلا عرفا
هستند كه برای اولين بار مسأله اصالت وجود را طرح كردند ، البته بيان‏
آنها فلسفی نبود و با بيان خودشان بود .

پاورقی :
1 - [ مقالات فلسفی جلد اول ] .

162