می‏فرمايد : « ان للقلوب اقبالا و ادبارا ، فاذا اقبلت فاحملوها علی‏
النوافل » . وقتی كه ديديد دل نشاط دارد ، حال دارد ، اقبال دارد ،
آنوقت وادارش كنيد نافله را هم بخواند ، چون حالش را دارد . « و اذا
ادبرت فاقتصروا بها علی الفرائض » وقتی می‏بينيد كه ميل ندارد ، به همان‏
فرائض اكتفا كنيد . عبادت را هم به او تحميل نكنيد . اينها همه نشان‏
می‏دهد كه حالت روح را بايد خيلی ملاحظه كرد حتی در عبادت . عبادت هم‏
اگر بر روح انسان جنبه زور و تحميل داشته باشد علاوه بر اينكه اثر نيك‏
نمی‏بخشد ، اثر سوء نيز می‏بخشد .

تعبير راسل

راسل در كتاب " زناشوئی و اخلاق " تعبيری دارد . او آدم اديبی است .
بيش از آنكه فيلسوف باشد اديب و شاعر مسلك است و در بياناتش‏
تعبيرات ادبی و شاعرانه زياد به كار می‏برد . تربيتهای مبنی بر ترس و
ارعاب را تعبير می‏كند به " تربيتهای خرس مابانه " . می‏گويد :
" حس گناه ، پشيمانی و ترس نبايد بر حيات كودك مستولی شود ( 1 ) .
كودكان بايد شاد ، خندان و خوشبخت باشند و نبايد از شناخت امور طبيعی‏
روگردان شوند . چه بسا كه تربيت را مانند تعليم خرسها در سيرك شمرده‏اند
. می‏دانيم چطور به اين خرسها رقص می‏آموزند . آنها را روی يك صفحه آهنين‏
داغی می‏گذارند و برای ايشان فلوت می‏زنند ، آنها می‏رقصند ، زيرا اگر

پاورقی :
. 1 البته بحث ما اكنون روی همان كلمه ترس است و فعلا روی حس گناه‏
بحثی نداريم .

59