می‏كند . روح زمان يعنی چه ؟ ! چه كسی چنين روحی را كشف كرده كه جامعه‏
حتما رو به تكامل می‏رود و اين روح زمان است كه دارد افراد را به پيش‏
می‏برد و صحنه‏ها كه تغيير می‏كند حتما براساس روح زمان است . ولی به هر
حال چنين فكری و چنين نظری در ميان اروپائيها بوده است ، كه اگر اين‏
حرف را بزنيم مسلم بايد اخلاق را نسبی بدانيم .
يك نكته ديگر هم هست ( اگر چه من اين را در نوشته‏هايشان نديده‏ام ولی‏
خيال می‏كنم منظورشان همين است ) و آن اينكه روح زمان چگونه عمل می‏كند ؟
آيا مثلا سر يك قرن كه می‏رسد فكرها را يكدفعه تغيير می‏دهد ، يا اينكه‏
تدريجا فكرها تغيير می‏كند ؟ تدريجا هم كه تغيير كند آيا عده‏ای به اصطلاح‏
پيشرو هستند كه آنها اول الهام می‏گيرند و بعد ديگران از آنها الهام‏
می‏گيرند ؟ آيا هميشه يك طبقه پيشرو و روشنفكر در جامعه وجود دارد كه‏
اينها حكم پيغمبران را دارند منتها پيغمبرانی كه نه از خدا الهام می‏گيرند
بلكه از روح زمان الهام می‏گيرند ؟ به اصطلاح خودشان طبقه انتلكتوئل . اين‏
طبقه در ابتدا الهام می‏گيرد و بعد ديگران به دنبال آنها می‏روند . اينها
در واقع برای اين طبقه يك نوع رسالت و پيغمبری قائلند .
اگر اين سخن را بگوييم قطعا ديگر هيچ اصول ثابت اخلاقی نخواهيم داشت ،
زيرا معيار ، پسند می‏شود . البته ما هم قبول داريم كه معيار ، پسند است‏
و پسندها تغيير می‏كند ، ولی ما معتقديم كه تغيير پسندها از نوع تغيير يك‏
مزاج است . يك مزاج يك حالت تعادل دارد و يك حالات انحرافی . جامعه‏
نيز ترقی و انحطاط دارد ، و همه تحولات جامعه را نمی‏شود به حساب تكامل‏
گذاشت . تعليمات

143