آرزوها همه بيهوده است و از واقعيت جاودانگی خبری نيست ، حق داريم‏
مضطرب و ناراحت شويم و رنج و وحشت عظيمی در ما پديد آيد ، آرزو می‏كنيم‏
كه ای كاش نيامده بوديم و با اين رنج و وحشت روبرو نمی‏شديم . پس تصور
لغو و بيهوده بودن هستی ، معلول ناهماهنگی ميان يك غريزه ذاتی و يك‏
تلقين اكتسابی است ، اگر آن غريزه نبود چنين تصوری در ما پديد نمی‏آمد ،
همچنانكه اگر افكار غلط ماترياليستی به ما تلقين نمی‏شد باز هم اين تصور
در ما پديد نمی‏آمد .
انسان و ساختمان واقعی و پنهان انسان به گونه‏ای است كه آرزوی جاويد
ماندن را به عنوان وسيله‏ای برای رسيدن به كمالی كه استعداد آن را دارد
بوجود آورده است ، و چون اين ساختمان و استعدادهای موجود در آن ، بيش‏
از زندگی محدود چند روزه دنياست و اگر زندگی ، محدود به حيات دنيوی‏
گردد همه آن استعدادها لغو و بيهوده است ، انسان غير مؤمن به حيات ابدی‏
ميان ساختمان وجود خود از يك طرف و انديشه و آرزوی خود از طرف ديگر
ناهماهنگی می‏بيند ، با زبان سر می‏گويد : " پايان هستی نيستی است و همه‏
راهها به فنا منتهی می‏شود پس حيات و زندگی لغو و بيهوده است " ولی با
زبان استعدادها كه رساتر و جامع تر است می‏گويد : " نيستی در كار نيست‏
، راهی بی پايان در پيش است ، اگر زندگی من محدود بود با استعداد
جاودان ماندن و آرزوی جاودان ماندن آفريده نمی‏شدم " .
از اينرو همچنانكه قبلا هم گفتيم قرآن كريم انديشه نفی قيامت را با
بيهوده دانستن آفرينش مرادف می‏شمرد :
« ا فحسبتم انما خلقناكم عبثا و انكم الينا لا ترجعون »( 1 ) .
" آيا پنداشته‏ايد كه ما شما را بيهوده آفريده ايم و بازگشت شما به‏
سوی ما نيست ؟ "
آری ، كسی كه دنيا را " مدرسه " و " دار التكميل " بداند و به‏
حيات ديگر و نشئه ديگر مؤمن باشد ، ديگر زبان به اعتراض نمی‏گشايد كه يا
نمی‏بايد ما را به دنيا بياورند يا اكنون كه آورده‏اند نبايد بميريم ،
چنانكه خردمندانه نيست كه كسی بگويد طفل يا نبايد به مدرسه فرستاده شود
و يا اگر به مدرسه رفت هيچوقت نبايد مدرسه را ترك گويد .
بابا افضل كاشانی ، آن مرد دانشمند ، استاد يا استاد استاد خواجه‏
نصيرالدين

پاورقی :
. 1 مؤمنون / . 115

183