ناچاريم آنچه يك نوبت گفته‏ايم ، بار ديگر با بيانی ديگر تكرار كنيم و
بالاخره دشواری يك بحث عميق را بر خود هموار سازيم و به اميد دست يافتن‏
به نتيجه‏ای عالی و دلچسب ، دنباله بحث پيشين را بگيريم و اجبارا قدری‏
فيلسوف شويم .
چنانكه قبلا اشاره شد ، در حكمت الهی ، اين بحث ، تحت عنوان "
كيفيت صدور موجودات از ذات باری " مطرح می‏گردد . موضوع بحث اين است‏
كه : آيا اراده خدا بطور جدا جدا به آفرينش موجودات تعلق می‏گيرد ؟ مثلا
اراده می‏كند و آقای " الف " را می‏آفريند ، اراده ديگری می‏كند و آقای‏
" ب " را می‏آفريند و اراده سومی می‏كند و فرضا شی‏ء " ج " را خلق‏
می‏كند ، و همين طور هر چيزی را با اراده‏ای جداگانه و مخصوص به آن چيز
خلق می‏كند ؟ يا آنكه همه اشياء را با يك اراده واحد و بسيط ايجاد
می‏نمايد ؟
گروهی از متكلمين كه در معارف الهی ، " سطحی " فكر می‏كنند طرفدار
احتمال اول‏اند ، ولی آنچه را كه دلائل دندان شكن عقلی و براهين قاطع فلسفی‏
اثبات می‏كند و شواهدی از قرآن كريم نيز بر درستی آن هست ، نظريه دوم‏
است . به موجب اين نظريه ، همه جهان ، از آغاز تا انجام ، با يك اراده‏
الهی بوجود می‏آيد ، يعنی بی نهايت چيز بوجود می‏آيد و همه با اراده خدا
بوجود می‏آيد ولی نه با اراده های جدا جدا ، بلكه فقط با يك اراده ، آن‏
هم يك اراده بسيط ، چنانكه قرآن كريم می‏فرمايد :
« انا كل شی‏ء خلقناه بقدر 0 و ما امرنا الا واحدش كلمح بالبصر »( 1 ) .
" ما همه چيز را با اندازه و قدر مشخص آفريده‏ايم و كار ما جز يكی‏
نيست ، همچون چشم بر هم زدن " .
به موجب اين عقيده ، برای آفرينش ، نظام خاص و قانون و ترتيب معينی‏
است و اراده خدا به وجود اشياء ، عين اراده نظام است . از همينجا است‏
كه قانون علت و معلول و يا " نظام اسباب و مسببات " بوجود می‏آيد .
معنای " نظام اسباب و مسببات " اين است كه هر معلولی علت خاص ، و
هر علتی معلول مخصوص دارد ، نه يك معلول مشخص ممكن است از هر علتی‏
بدون واسطه صدور يابد و موجود گردد و نه يك علت معين می‏تواند هر معلولی‏
را بی واسطه ايجاد كند . در حقيقت ، هر موجود و هر شيئی در نظام علت و
معلول ، جای مشخص و مقام معلومی دارد ، يعنی آن معلول ، معلول شی‏ء

پاورقی :
. 1 قمر / 49 - . 50

103