کتابخانه الکترونيکي انهار

معينی است و علت شی‏ء معين ، و اين همان مفهوم دقيق " « انا كل شی‏ء
خلقناه بقدر »" ( 1 ) است . برای روشن شدن اين مطلب ، نظام جهان را
در دو قسمت : " نظام طولی " و " نظام عرضی " توضيح می‏دهيم :

نظام طولی

مقصود از نظام طولی علت و معلول ، ترتيب در آفريدن و خلق اشياء ، و
به اصطلاح ترتيب در فاعليت خدا نسبت به اشياء و صدور اشياء از اوست .
علو ذات پروردگار و قدوسيت او اقتضاء دارد كه موجودات ، رتبه به رتبه‏
و پشت سر يكديگر نسبت به او قرار داشته باشند ، صادر اولی باشد ، صادر
دومی باشد ، صادر سومی باشد ، و هكذا ، يكی پس از ديگری ايجاد شوند و هر
كدام معلول ما قبل خود باشند . البته مقصود ، اول بودن و دوم و سوم بودن‏
زمانی نيست ، در آنجا زمان مطرح نيست ، خود زمان يكی از مخلوقات است‏
.
آنچه در لسان دين ، به عنوان ملائكه و جنود الهی و رسل الهی ( رسل‏
تكوينی نه رسل تشريعی ) و مقسمات امر و مدبرات امر آمده است ، و
مفاهيمی مانند عرش ، كرسی ، لوح و قلم ، كه وجود يك سلسله تشكيلات‏
معنوی و الهی را برای خدا معرفی می‏كند ، همه برای تفهيم همين حقيقت است‏
كه خدای متعال ، آفرينش را با نظام خاص و ترتيب مشخص ، اراده و اجرا
می‏كند . اين مطلب را حكما با اصطلاح و زبان مخصوص بيان كرده‏اند و در
معارف اسلامی با زبان ديگر بيان شده است . ما همان زبان اسلامی را كه‏
شيرين تر و رساتر است انتخاب می‏كنيم :
در اين نظام ، ذات حق در رأس همه موجودات قرار دارد و ملائكه ،
مجريان فرمان او هستند ، بين خود ملائكه نيز سلسله مراتب محقق است :
بعضی رياست و فرماندهی دارند و بعضی از اعوان و انصار بشمار می‏روند ،
ميكائيل فرشته مأمور ارزاق ، و عزرائيل ملك موت و موكل بر قبض ارواح‏
است ، و برای هر يك از آندو ، اعوان و يارانی نيز وجود دارد ، هر ملكی‏
پستی مشخص و جايی معين دارد :
« و ما منا الا له مقام معلوم »( 2 ) .
" هر يك از ما فرشتگان ، مقام معينی داريم " .

پاورقی :
. 1 قمر / . 49
. 2 الصافات / . 164