با تولد دوم گام بر ما فوق « عليت » معمولى ميگذاريم

با همه اين مسائل تا آدمى به تولد دوم نائل نشود ، يعنى آگاهى‏ها و رشد او به « حيات معقول » توفيق نيابد ، نه تنها قدرت برطرف كردن حجاب بظاهر علمى قوانين حاكمه بر طبيعت را نخواهد داشت ، بلكه آن قوانين بمنزله عينكى دائمى كه بر چشمانش زده است ، نخواهد گذاشت چيزى ما فوق آنچه را كه با عينك مزبور مى‏بيند ، مشاهده كند :

چون دوم بار آدميزاده بزاد
پاى خود بر فرق علتها نهاد

براى ديدار آن سبب اعلى و آن فياض مطلق :

ديده‏اى بايد سبب سوراخ كن
تا سبب را بر كند از بيخ و بن

صاحبان اين ديدار :

سرمه توحيد از كحال حال
يافته رسته زعلت و اعتلال

اگر بخواهيد قانون عليت را چنان تعميم بدهيد كه حتى بوسيله اين قانون ، بخدا هم تكليف معين كنيد حتما اين مشكلات بر سر شما فرو خواهد ريخت كه خداوند چگونه بى‏سابقه و علل مادى و صورى جهان هستى را بوجود آورده است ؟ مسئله ابداع و انشاء مستمر چگونه حل ميشود ؟ فيض وجود بدون استعداد بر اشياء چه معنى دارد ؟ معجزات را چگونه بايد تفسير كرد ؟

بلكه بى‏اسباب بيرون زين حكم
آب رويانيد تكوين از عدم

[ 100 ]

صد هزاران معجزات انبياء
كان نگنجد در ضمير و عقل ما

نيست از اسباب تصريف خداست
نيست ها را قابليت از كجاست

قابلى گر شرط فعل حق بدى
هيچ معدومى به هستى نامدى