عقول بشرى محدودتر از آنست كه بتواند صفات خداوندى را براى شناخت خود محدود بسازد
ما در مجلدات گذشته اين ترجمه و تفسير چندين بار و لو بطور اجمال در محدوديت عقول بشرى مسائلى را مطرح كردهايم . البته مقصود ما از عقول
[ 83 ]
جمع همان عقل نظرى است كه همواره مواد خام كارش را از محسوسات و يا از آن مفاهيم ذهنى كه متكى به محسوسات است ، ميگيرد . اين عقل نيروى فعال ذهن بشرى است كه حكماء و اهل عرفان با بيانات مختلف ، دخالت آنرا در مسائل عالى و بنيادين عالم هستى بيجا ، بلكه مضر تشخيص دادهاند :
از رهبرى عقل بجائى نرسيديم
پيچيدهتر از راه بود راهبر ما
عقل بند رهروانست اى پسر
آن رها كن ره عيانست اى پسر
عقل سر تيز است و لكن پاى سست
زانكه دل ويران شده است و تن درست
مسلم است كه معقولاتى كه از محسوسات گرفته ميشود ، با انواعى از كيفيتها و كميتها و ديگر مقولاتى كه مخصوص عالم ماده و ماديات است ،
مشخص ميگردند ، لذا اين معقولات نميتوانند براى دريافت مفاهيم و اثبات و نفى مسائل مافوق ماده و ماديات مفيد بوده باشند ، بلكه چنانكه گفتيم غالبا مضر بوده و عامل اختلال هم ميباشند ، زيرا :
خرد گر سخن برگزيند همى
همان را گزيند كه بيند همى
صفات خداوند سبحان چه آن صفاتى كه عين ذات پاك ربوبى باشند و چه آن صفاتى كه از فعل خداوندى منتزع ميباشند [ 1 ] مافوق تصورات و دريافتهاى محدود كننده ما ميباشند ، زيرا صفات خداوندى مانند علم و اراده هم از نظر چگونگى ماهيت و هم از جهت وابستگى ذاتى يا فعلى به ذات اقدس ، قابل تعريف و توصيف با مفاهيم مورد شناخت ما نميباشند :
[ 1 ] صفات ذاتى آن صفاتند كه عين ذات خداوندى بوده و هرگز قابل تفكيك از آن ذات اقدس نميباشند ، مانند قدرت و علم و حيات . صفات فعلى عبارتند از آن صفاتى كه از افعال خداوندى منتزع ميشوند ، مانند رازق و محيى و مميت و مريد ، اين صفات قديمى و ذاتى نيستند ، زيرا تا روزيخوارانى نباشند كه خداوند روزى آنها را بدهد ،
نسبت رازق باو صحيح نيست ، همچنين حيات بخشيدن و ميراندن . اگر چه قدرت مطلقه كه شامل توانائى انجام افعالى كه موجب انتزاع آن صفات ميباشد ، قديمى و عين ذات اقدس است .
[ 84 ]
مور ضعيف و ناتوان چون شكل يزدانى كشد
بيشك به شكل مورچه با شاخ حيوانى كشد
مغز شبان هم نقشه موسى بن عمرانى كشد
در ذهن ما نى گر فتد او صورت ما نى كشد
ادراك هر جنبنده نقش خويش را داراستى با اينحال قضيه چنان نيست كه ما هيچگونه دريافتى از صفات خداوندى را نداشته باشيم ، يعنى وقتى كه ميگوئيم : « خدا قادر است » درست مانند آن بوده باشد كه بگوئيم : « خدا يك صفت مجهول دارد » ، « خدا عالم است » مساوى باشد با اين قضيه كه « خدا داراى يك صفت مجهول است » زيرا خداوند اين عظمت را در انسان بوديعت نهاده است كه بهمان اندازه كه در بدست آوردن معرفتهاى صاف و ناب پيشرفت كند و در بدست آوردن آداب و اخلاق الهى موفقيت بدست بياورد ، جلوههائى از صفات خداوندى را بدون اينكه آنها را محدود بسازد و ترسيم نمايد ، دريافت كند .
بيخود از شعشعه پرتو ذاتم كردند
باده از جام تجلاى صفاتم دادند
آن منابع معتبر اسلامى كه ميگويد : خدا در دلهاى انسانهاى پاك تجلى ميكند ، مسلم است كه حداقل شامل تجلى صفات ذات اقدس ميباشد . در پاسخى كه امير المؤمنين عليه السّلام به سئوال ذعلب يمانى ( آيا خدايت را ديدهاى ؟ ) داد ، اين جمله را مىبينيم كه :
لم أعبد ربّا لم أره ( پروردگارى را كه نديده باشم نمىپرستم ) .
البته بايد اين مطلب را هم در نظر داشته باشيم كه جلوه صفات الهى يا تجلى خدا در دل آدمى ، غير از تصور است كه نوعى ترسيم و شكلسازى و صورت گرى است ، بعنوان مثال ساده : عدالت را در نظر بگيريم يك انسان عادل كه حقيقتا عظمت عدالت را شناخته و طعم واقعى آن را چشيده است ، درباره عدالت يك دريافت بسيار عالى دارد كه فقط كلمه تجلى عدالت در دل آن
[ 85 ]
شخص بخوبى ميتواند از عهده توضيح آن برآيد . هر اندازه كه عشق به عدالت و عمل بآن ، افزايش پيدا كند ، عدالت با معنائى والاتر در دل عاشق تجلى ميكند .
