خطا در فهم قانون « عليت » اين قانون را بشكل حجاب ضخيم در ميآورد

ما درباره قانون عليت ، يك عده معلومات روشن و قطعى داريم ، مانند اينكه معلول بدون علت امكان ناپذير است . و هيچ موجودى بدون داشتن حقيقتى يا حقايقى نميتواند آنرا به موجود ديگرى بعنوان علت منتقل بسازد ،

زيرا

ذات نايافته از هستى بخش
كى تواند كه شود هستى بخش

خشك ابرى كه شود زاب تهى
نايد از وى صفت آبدهى

فاقد الشّيى‏ء لا يعطيه ( چيزى كه حقيقتى را ندارد ، نميتواند آنرا بديگرى بدهد ) .

همچنين ميدانيم كه هر چيزى نميتواند هر چيزى را صادر كند و حتما بايستى ميان آن دو اختصاصى وجود داشته باشد كه در فلسفه كلاسيك آنرا « سنخيت » مينامند . يعنى لازم است كه ميان علت و معلول سنخيتى وجود داشته باشد . اگر ما بخواهيم به اين جهان طبيعت و اجزاء آن ، با نظر به ارتباط « اين از آنست » ( رابطه على ) بنگريم ، بدون ترديد وقتى كه دو موجود را بعنوان علت و معلول مورد توجه قرار داديم ، حتما آن معلومات روشن و قطعى كه

[ 90 ]

در بالا گفتيم ، براى ما مطرح خواهد بود . اما اينكه آيا توجه و نگرش ما به جهان و اجزاى آن حتما بايد از اين ديدگاه يعنى عليت بوده باشد ؟ و ما هيچ راهى جز اين ديدگاه نداريم ؟ قطعا پاسخش منفى است . بگذاريد نخست حجاب شدن اين نگرش را درباره جهان ، توضيح بدهيم و سپس به پاسخ آن سئوال بپردازيم . تا هر موقعى كه به جهان و اجزاء آن در پيرامون خود مى‏نگريم ، موادى گسترده مى‏بينيم كه اجزاء آن با انواعى از ارتباطات بيكديگر مربوطند ، و مى‏بينيم كه بعضى ديگر را بوجود ميآورند ، اجزاء بوجود آورنده را علت و بوجود آورده شده را معلول ميناميم . اين درك ابتدائى عليت در ميان اجزاء ماده گسترده فورا همه احساس‏هاى ما را درباره آن اجزاء اشباع ميكند ، زيرا ما بوسيله حواس يا ابزار كمكى حواس كيفيت‏ها و روابط و نمودها را مى‏فهميم و حس علت جوئى را هم با ديدن جريان اجزاء بطور يكى پس از ديگرى اشباع ميكنيم ، بدين ترتيب انتظار ما از حواس و ابزار كمكى و ذهن و عقل درباره شناخت جهان بپايان ميرسد ، زيرا چنين تصور ميكنيم كه آنچه را كه درباره جهان شناختنى بود ، شناخته و بدست آورده‏ايم و بدانجهت كه خدا را بعنوان علت موجودات وارد ذهن كرده‏ايم ، همينكه علل اشياء را از متن خود طبيعت و اجزاء آن بدست آورديم ، چنين مى‏پنداريم كه جائى براى خدا بعنوان علت در طبيعت و اجزاء آن نداريم ، پس بهتر اين است كه او را از متن طبيعت و ديدگاه خود بر كنار نموده و بعنوان علت العلل در سر سلسله طبيعت و اجزاء آن قرار بدهيم و بگوئيم : اداره كننده مستقيم طبيعت خود طبيعت است و خدا بعنوان علت العلل بوجود آورنده اولين علت طبيعى يا اداره كننده مجموع طبيعت است . بدين ترتيب قانون « عليت » يك حجاب ضخيم ميباشد كه ما را از شناخت بديهى خدا محروم ميسازد . و اينست معناى :

العلم هو الحجاب الأكبر ( علم است كه بزرگترين حجاب ديدگان ما است ) .

[ 91 ]

البته نه علم بمعناى حقيقى آن كه روشنائى محض واقعيات است ، بدون ايجاد مزاحمت با دريافت‏هاى عالى‏تر .