حكم عقل نظرى درباره « عليت » تنگ نظرانه است
خلاصه كردن همه مبادى و علل در اين سببها و علتهاى روبنائى كار عقول نظرى ما است كه قدرت نفوذ به اعماق جريان هستى ندارد :
اين سبب را محرم آمد عقل ما
و ان سببها راست محرم انبيا
آن سببها كانبيا را رهبر است
آن سببها زين سببها برتر است
يك تشبيه سادهاى در اين مورد ميتواند به حل مسئله ما كمكى كند :
اين سبب چه بود ؟ بتازى گور سن
اندرين چه اين رسن آمد به فن
گردش چرخ اين رسن را علت است
چرخ گردان را نديدن زلتست
اين رسنهاى سببها در جهان
هان و هان زين چرخ سرگردان مدان
تشبيه بسيار لطيف و رسائى است مخصوصا از اين جهت كه اراده آن شخص كه در بيرون چاه و لبه آن نشسته و چرخ را ميگرداند و با چرخش چرخ حركت به طناب و سطل منتقل ميگردد ، در همه لحظات حركتهاى مربوط به چرخ و طناب و سطل اراده و فعاليت شخص گرداننده چرخ وجود دارد يعنى همه آن حركتها تجسمى از فاعليت خداوندى است كه حجاب طناب و سطل و وابستگى نمود جريانها بيكديگر نميگذارند آن تجسم را مشاهده نمود .
[ 98 ]
آن مطلب را كه در مبحث گذشته درباره بطلان اطلاق « علت العلل » و « علت اولى » درباره خدا متذكر شديم ، مولوى نيز متوجه شده و ميگويد :
