نظريه چهارم خداوند به ذات خود دانا نيست و غير از ذات خود بهمه چيز عالم است .

ابن الراوندى اين نظريه را هم بر معمر نسبت داده است و گفته است كه معمر ميگويد : عالم غير از معلوم است و هيچ چيزى نميتواند غير خود باشد .

معتزله اين نسبت را هم تكذيب كرده و معمر را از اين تهمت مبرا ساخته‏اند .

صاحب اين نظريه از روشن‏ترين پديده ذهنى يا روانى خود اطلاعى نداشته است .

اين پديده ذهنى يا روانى علم حضورى ( خود هشيارى ) ناميده ميشود و اين علم منحصر بيك نوع است كه حضور ذات درك كننده درخود درك كننده است .

در اين علم ، عالم و معلوم يكى است . يعنى هم درك كننده ذات انسان است و هم درك شونده .

حال كه انسان ميتواند از چنين علم برخوردار بوده باشد ، خداونديكه انسان و همه مختصات و استعدادهاى درونى او را آفريده است ، بطريق شايسته‏تر اين علم را دارا ميباشد . باضافه اينكه خداوند سبحان صدها صفت و

-----------
( 1 ) الرحمن آيه 29 .

[ 69 ]

فعل را بخود نسبت ميدهد ، آيا ممكن است كه طرف نسبت كه ذات پاك خداونديست براى خدا مجهول بوده باشد .