است كه بايد روی آن استدلال كنيم ؟

تصادف و نظام عليت غايی

اينجا يكی دو مطلب هست كه من بايد عرض كنم . يكی اينكه نقطه مقابل‏
نظم فاعلی به مفهوم علت فاعلی ، تصادف است ، صدفه است ، اتفاق است .
آن صد درصد مردود است و آن اين است كه يك چيزی خود به خود و بدون علت‏
به وجود بيايد . اين يك امر قابل بحثی نيست ، طرفدار هم ندارد . روی‏
اين هم بحث نمی‏كنيم . اما تصادفی كه نقطه مقابل علت غايی است : آيا
اصلا در عالم تصادف به اين معنا وجود دارد يا وجود ندارد ؟ آيا كسانی كه‏
قائل به عليت غايی هستند می‏گويند تصادف وجود ندارد مطلقا يا می‏گويند
تصادف هم در عالم وجود پيدا می‏كند اما اين تشكيلاتی كه ما در عالم‏
می‏بينيم ناشی از تصادف نيست ، تصادف در عالم وجود دارد اما به يك‏
مفهوم نسبی نه به يك مفهوم مطلق ؟ ببينيد ، هر فاعلی ، هر علتی ولو
بی‏شعور بی‏شعور هم باشد به سوی يك هدف حركت می‏كند . تصادفا اين‏طور
پيدا می‏شود : اگر ما دو رشته از علت داشته باشيم ، يك رشته از علت‏
داريم كه به سوی يك هدفی سير می‏كند ، يك رشته ديگر از علت هم داريم ،
آن هم به سوی هدف خاصی سير می‏كند ولی ايندو ممكن است در يك نقطه به‏
همديگر برسند و وقتی كه به همديگر برسند يك جريانی به وجود بيايد . اين‏
جريان را می‏گوييم تصادف . تصادف اتومبيلها را هم كه می‏گويند ، از همين‏
جهت است . يك آدمی به سوی مقصدی دارد حركت می‏كند ، از عرض خيابان‏
می‏رود ، يك اتومبيل هم به سوی مقصدی دارد می‏رود ، در طول خيابان حركت‏
می‏كند ، ولی بدون اينكه آن به اين توجه داشته باشد و اين به آن توجه‏
داشته باشد ، در يك نقطه معين از خيابان كه می‏رسند ، در لحظه معين او از
آن طرف می‏رسد ، او از آن طرف می‏رسد و تصادف رخ می‏دهد . به اين می‏گويند
تصادف . آيا در كار عالم تصادف به اين معنا وجود دارد يا وجود ندارد ؟
مسلم اين جور تصادفات در عالم هميشه وجود دارد . خوب ، آيا هيچ ممكن‏
است در خلقت اشياء تصادف دخالت داشته باشد ؟ مانعی نيست تصادف به‏
اين معنا دخالت داشته باشد و اين دخالت داشتن با اصل عليت غايی‏
منافات ندارد . مثلا يك فرضيه‏ای امروز راجع به خلقت همين منظومه شمسی‏
ما هست . اين فرضيه هنوز هم مورد قبول است . بعضی اشخاص می‏گويند كه‏
اين خودش

82