نيافريند يا قدرت نداشت ؟ اين مسأله ثابت شده است كه بالاختيار است و
نه بالاجبار ، قدرت هم بر نيافريدن داشت ، اما قدرتی كه متناسب با ذات‏
پروردگار است يعنی قدرت كامل ، نه نظير قدرتی كه در يك " ممكن "
وجود دارد . قدرتی كه در ما وجود دارد به معنای يك امر بالقوه است ، در
ذات واجب به معنای امر بالفعل است . اراده و اختيار هم در او اين طور
است . ببينيد ، من می‏گويم قدرت دارم كه اين كار را بكنم ، قدرت دارم‏
كه نكنم ، معنايش اين است كه اگر بخواهم می‏كنم و اگر نخواهم نمی‏كنم .
من قدرت دارم اين ميكروفون را بلند كنم و قدرت دارم بلند نكنم ، يعنی‏
اگر بخواهم بلند بكنم ( اگر اين خواستن من پيدا بشود ) اين را بلند می‏كنم‏
و اگر اين خواستن من پيدا نشود ، بلند نمی‏كنم . پس بلند شدن اين ،
وابسته به مشيت من است ولی اين خصوصيت هم در من هست كه اين اراده در
من يك امر ممكن‏الوجود است ، نفس اين اراده می‏شود پيدا بشود ، می‏شود
پيدا نشود ، می‏شود اراده بكنم ، می‏شود اراده نكنم . اين معنا و حقيقت در
ذات واجب‏الوجود هست ، اگر بخواهد عالم را ايجاد كند ، ايجاد می‏كند و
اگر نخواهد عالم را ايجاد كند ، ديگر عالمی وجود ندارد . اما اراده او
مثل اراده من نيست كه تحت تأثير يك عامل ديگری باشد كه گاهی موجود
باشد ، گاهی موجود نباشد . او اراده كرده است و عالم ناشی از اراده و
مشيت و قدرت اوست . اين " اگر " هم به صورت " اگر " موجود است [
يعنی ] چون عالم ناشی از اراده اوست اگر او نمی‏خواست عالم موجود نمی‏شد
، نه اينكه چه بخواهد چه نخواهد عالم موجود می‏شد . اين‏طور نيست كه او چه‏
بخواهد و چه نخواهد ، لازمه ذاتش اين است كه عالم باشد ، يعنی اين‏طور
نيست كه اگر اراده هم در ذات او نبود ، عالم بود . اين اراده در ذات‏
او بود و عالم هم ناشی از اراده اوست . او يك اختيار ازلی دارد و عالم‏
هم بالاجبار ناشی از اختيار اوست .
مسأله دوم مسأله غايات است كه خداوند چه هدفی داشت ؟ انسان در هر
كاری كه هدف دارد ، مستكمل به آن هدف است ، يعنی در عين حال می‏خواهد
خودش را كامل كند . همان كاری كه خيرترين و بی‏غرض‏ترين كارها در انسان‏
است ، در عين حال انسان به آن كارها مستكمل است . يك كار خيريه‏ای كه‏
انسان انجام می‏دهد ، فرق اين كار خيريه و غير خيريه اين است كه در كار
غير خيريه ، آن كسی كه مثلا يك مدرسه تأسيس می‏كند و مقصودش اين است كه‏
وجيه‏الملة بشود و بعد ، از مردم بار بكشد ، يعنی از اين كار می‏خواهد
خودش منتفع بشود ، از نفس اين كار می‏خواهد اثر

300