كه شخص يقين دارد ، مسأله تواتر ( 1 ) است . هيچ در تواتر دقت كرده‏ايد
؟ هميشه انسان در حرف يك نفر ، در خبر يك نفر احتمال دروغ می‏دهد . حالا
يك وقت قرائن خاص بخواهد باشد كار نداريم . به طور عادی [ اين‏طور است‏
] . احتمال خطا و اشتباه هم می‏دهد . اگر يك نفر آدم عادی بيايد بگويد كه‏
من شهری را در كجای اروپا رفتم ديدم كه اين جور و اين جور بود ، چنين‏
اسمی داشت ، طبعا احتمال اينكه دروغ بگويد يا اشتباه بكند هست . حالا
اگر يك نفر ديگر درست مثل همان آدم نه موثق‏تر از او پيدا بشود ، آن هم‏
عين حرف او را بيايد نقل كند ، احتمال خطا كه در اين به تنهايی بود در
آن هم هست . يك نفر ديگر هم بيايد ، در آن هم به تنهايی احتمال خطا
هست . اگر صدها هزار نفر آدم بيايند خبر بدهند ، در حرف هر يكی از
اينها به تنهايی احتمال دروغ و خطا هست . خوب ، چه دليلی دارد كه در
حرف همه اينها احتمال خطا يا دروغ نرود كه بگوييم تمام اينها تبانی‏
بركذب كرده‏اند ، و حال آنكه ما هميشه يك سلسله اخباری را از دنيا به‏
طور يقينی كه هيچ شك در آن نداريم ، فقط به نقل اقوال قبول می‏كنيم بدون‏
آنكه او را ديده باشيم . از مثالهای معروفی كه قديم ذكر می‏كردند اين بود
كه می‏گفتند مكه در دنيا وجود دارد . حاجی آن وقت كم بود ولی به حد تواتر
بود . ديگر همين‏طور كه آدم در وجود خورشيدی كه خودش می‏بيند شك نمی‏كند ،
آدمی هم كه به مكه نرفته است در اينكه مكه‏ای و كعبه‏ای الان هم وجود دارد
شك نمی‏كند . هيچ احتمال نمی‏دهد كه شايد تمام اين آدمهايی كه هی می‏روند
می‏آيند می‏گويند ، همه‏شان دروغ می‏گويند ، بنا گذاشته‏اند دروغ بگويند . در
گفته هر كسی به تنهايی احتمال دروغ می‏رود ، در مجموع احتمال دروغ نمی‏رود
. شما هيچ برهان رياضی يا فلسفی نمی‏توانيد بر اين مطلب اقامه كنيد . حالا
فلاسفه يك برهانهايی اقامه كرده‏اند ، ولی آن كسی كه يقين دارد ، در اينجا
برهانی ندارد ولی يقين دارد . در اينجا هم كه ايشان مثال زدند همين‏جور
است . اگر كسی بيايد بگويد اين گلستان سعدی را سعدی گفته در حالی كه اين‏
سعدی يك آدم بی‏سواد مطلقی بوده و اصلا خودش اين معانی و مفاهيم را هيچ‏
درك نمی‏كرده ، همين‏جوری نشسته خط خط كرده اين را از آب درآورده ، آدم‏
نمی‏تواند يك برهانی نظير برهان رياضی فلسفی [ در رد اين ادعا ] اقامه‏
كند ولی احتمال هم نمی‏دهد ، يقين دارد [ كه چنين نيست ] . ما هم غير از
يقين چيز

پاورقی :
. 1 بشر طبعا يقين پيدا می‏كند ولی اگر كسی بخواهد با دليل احتمالش را
رد كند ، دليل ندارد .

75