دنيا پيدا نخواهيد كرد كه منكر علت فاعلی باشد يا به تعبير ديگر منكر
نظم فاعلی عالم باشد ، كمااينكه هيچ الهی هم در دنيا پيدا نمی‏شود كه منكر
اين جهت باشد . اختلاف الهيون و ماديون مربوط به علت فاعلی نيست و اگر
نظمی هم در دنيا كسی می‏گويد ، نظم ناشی از علت فاعلی را كسی نمی‏خواهد
دليل بر وجود خدا بگيرد ، چون علت فاعلی هم نظم می‏دهد اما چنين نظمی ،
به همين مقدار نظم كه هر معلولی ناشی از يك علتی است و هر علتی هم به‏
نوبه خود منشأ است . برای يك معلولی . اين هم خودش نظم می‏دهد به معنای‏
اينكه حلقه زنجيری درست می‏كند ، رابطه زنجيری درست می‏كند . نظم به معنی‏
رابطه زنجيری حوادث را كه ناشی از علت فاعلی است هيچ كسی منكر نيست ،
بلكه ماديين بيش از ديگران روی اين قضيه تكيه می‏كنند . ولی يك نظم‏
ديگری داريم كه آن نظم ناشی از علت غايی است . اين نظم است كه مورد
اختلاف است كه آيا چنين نظمی كه از علت غايی در عالم حكايت كند وجود
دارد يا وجود ندارد ؟ مادی منكر اصل علت غايی است و منكر وجود نظمی‏
است كه آن نظم الزاما ناشی از علت غايی باشد ، و الهيون معتقدند كه نه‏
، نظم عالم به شكلی و به نحوی است كه بدون آنكه ما اصل علت غايی را
دخالت بدهيم ، نظم عالم قابل توجيه نيست .
پس بحث در اين نظم است ، نظم ناشی از علت غايی . نظم ناشی از علت‏
غايی اين‏جور پيدا می‏شود : در مواردی تنها فرض علت فاعلی برای آن نظم‏
كافی نيست . در مواردی كه فرض وجود داشتن علت فاعلی برای آن نظم كافی‏
نباشد ، اينجاست كه چاره‏ای نيست كه ما بايد يك علت غايی را هم فرض‏
كنيم . مثلا همان مثال " نوشته " كه مثال ساده خوبی هم هست ، اگر شما
روی يك صفحه كاغذ ببينيد از اول اين صفحه تا آخر آن يك نامه مفهوم و
معنی‏دار نوشته شده است ، در اين نامه پنج تا مطلب حسابی است : دستور ،
سفارش ، بيان اين‏جور چيزها ، در اينكه اين نامه علت فاعلی داشته است‏
يعنی يك نيرويی بوده است كه اين جوهر را بر روی اين صفحه كاغذ كشيده‏
بحثی نيست ، ولی اين نيرو می‏تواند نيروی شاعر باشد ، می‏تواند نيروی غير
شاعر باشد ، يعنی می‏شود فرض كرد كه مثلا برق آمده باشد خودنويس را
همين‏جور حركت داده باشد ، يا نه ، شاعری كه شعورش به اين حد نرسد ، يك‏
بچه پنج ساله مدرسه نرفته‏ای كه اساسا با خط آشنا نيست آمده باشد
خودنويس را از پدرش دزديده باشد ، صفحه كاغذ را هم برداشته باشد ،
همين‏جور خط كشی كرده ، خودش هم هيچ متوجه نبوده چه كار می‏كرده است ولی‏
اتفاقا اين خط كشی‏هايی كه او كرده است اين

63