بحث نداريم ، بحث سر اين اصل كلی است : آيا همين عاملهای محدود مادی‏
كه ماديين نشان می‏دهند ، اينها می‏توانند علتهای كافی باشند يا اينها جزء
علت‏اند ؟ آنها می‏گويند تمام علت‏اند ، ديگری می‏گويد جزء علت ، يا اگر
نگويند جزء علت ، به تعبير بالاتری می‏گويند . آيا اين علتها اگر تحت‏
تسخير و تدبير يك علت مافوق نباشند ، كافی هستند برای به وجود آوردن‏
اين معلول يا بايد اين علتها تحت تسخير و تدبير يك علت مافوق باشند تا
بتوانند اين معلول را به وجود آورند ؟ بنابراين ما روی آنها بحث نداريم‏
. ماديين هر وقت ثابت كردند كه همين عواملی كه ما الان داريم نشان‏
می‏دهيم ، برای به وجود آمدن معلول كافی است ، حرف خودشان را ثابت‏
كرده‏اند ، والا اينكه دترمينيسم چنين است ، خوب باشد . آن وقت حرف‏
آخری كه در جواب دكتر . . . گفتند برگشت به اين حرف بود . صحبت همين‏
است كه آيا تركيباتی كه در اولين سلول حياتی كه در عالم پيدا شد كه بعد
از آن ساير موجودات نتيجه و انشعاب شد پديد آمدند ، كافی هستند كه علت‏
باشند برای اينكه آنچه كه بعد به وجود آمده است به وجود بيايد يا اينكه‏
اينها برای اينكه تمام علت باشند كافی نيستند ، حداكثر [ اين است كه ]
استعداد به وجود آورده ؟ قوه هم كه ايشان می‏گويند به معنی استعداد است .
يعنی چه ؟ يعنی فرق آن سلول اولی با يك توده انباشته خاك اين بوده است‏
كه آن توده انباشته خاك استعداد " شدن " يعنی پذيرفتن را نداشته و اين‏
، استعداد پذيرفتن را دارد ، نه اينكه در اين ، قوه و نيروی ايجاد كردن‏
هست و در آن ، قوه و نيروی ايجاد كردن نيست ، حداكثر فقط استعداد "
شدن " يعنی پذيرش در آن پيدا می‏شود . پس اين بيان آخر ، خودش رد آن‏
بيان اول است يعنی آنجايی كه محل اختلاف خودتان را با ماديين ذكر می‏كنيد
، در واقع در يك امر صغروی بيان می‏كنيد ، می‏گوييد اين علتهايی كه شما
نشان می‏دهيد من هم قبول دارم ، اصل عليت را من هم قبول دارم ، اصل جبر
علت و معلولی را من هم قبول دارم ، اصل دترمينيسم را من هم قبول دارم‏
ولی صحبت در اين است : آيا اين عاملهايی كه ما الان می‏شناسيم ، برای به‏
وجود آمدن اين معلول كافی است يا كافی نيست ؟ حساب احتمالات هم كه به‏
كمك شما می‏آيد اين‏جور به كمك شما می‏آيد ، می‏گويد عاملهای موجود كافی‏
نيست فقط می‏گويد عاملهای موجود چون عاملهای موجود اگر بخواهد كافی باشد
بايد [ در اثر ] تصادف به وجود آمده باشد . پس عامل ديگری غير از
عاملهای موجود بايد باشد و دخالت داشته باشد تا اين شی‏ء به وجود بيايد .

95