ذاتی " است نه هستی و نه سابقه نيستی . يعنی ذات و ماهيت اشياء
متفاوت است ، گاهی ذات اقتضا دارد هستی را و گاه اقتضا دارد نيستی را
در اين دو صورت آن ذات بی نياز از علت است ( 1 ) . به عبارت ديگر
وجوب و امتناع ملاك بی نيازی از علت است . و اما گاه هست كه ذات نه‏
اقتضا دارد هستی را و نه اقتضا دارد نيستی را بلكه لا اقتضا است و لا
اقتضائی ذاتی همان امكان ذاتی است و همان است كه سبب می‏شود شی‏ء
نيازمند به علت باشد .
ضمنا معلوم شد كه طبق عقيده ماديين " نيستی " ملاك بی نيازی از علت‏
است و طبق نظريه متكلمين " قدم " ملاك بی نيازی است و اما طبق نظريه‏
حكماء الهی " وجوب و امتناع ذاتی " ملاك بی نيازی است .
طبق نظريه اول ، موجود مساوی است با حادث و يا ممكن . يعنی موجود و
حادث و ممكن مفاهيم متساوی هستند و طبق نظريه دوم موجود بر دو قسم است‏
: يا حادث و ممكن است و يا قديم و واجب . يعنی حادث مساوی با ممكن‏
است و قديم مساوی با واجب و موجود اعم از هر دو است . اما طبق نظريه‏
سوم موجود بر دو قسم است يا واجب است و يا ممكن و ممكن بر دو قسم است‏
يا حادث است و يا قديم و اما واجب منحصر است به قديم .
از اينجا است كه حكماء مانعی نمی‏بينند كه معتقد باشند به يك سلسله‏
حقايق قديم زمانی كه در عين حال معلول و مخلوق واجب تعالی بوده باشند و
آنها به اصطلاح حكماء الهی ، " عقول قاهره " ناميده می‏شوند . ولی‏
متكلمين وجود هر نوع قديم زمانی را غير از واجب تعالی منكرند . حاجی‏
سبزواری كه تابع نظريه

پاورقی :
1 - با اين تفاوت كه بی نيازی نوع اول بی نيازی " فوق العليه " است‏
و بی نيازی نوع دوم بی نيازی " تحت العليه " است . اين مطلب در
مبحث " جعل " بحث شده است .

255