خودش از خودش حساب می‏كشد . انسان خودش را مجازات می‏كند .
همه اينها دليل بر اينست كه انسان شخصيت مركبی دارد . اين شخصيت‏
مركب ، قسمت عالی دارد كه قسمت انسانی اوست و قسمت دانی دارد كه‏
قسمت حيوانی اوست . آزادی معنوی يعنی قسمت عالی و انسانی انسان از
قسمت حيوانی و شهوانی او آزاد باشد . گفتيم انسان خودش را مجازات‏
می‏كند . يادم افتاد از تعبيری از اميرالمؤمنين علی ( ع ) : مردی می‏آيد
خدمت اميرالمؤمنين ، استغفار می‏كند ، توبه می‏كند ، يعنی صيغه استغفار را
جاری می‏كند . او مثل بسياری از ما خيال می‏كرد كه توبه كردن يعنی گفتن :
استغفر الله ربی و اتوب اليه . اميرالمؤمنين با يك شدتی به او فرمود :
« ثكلتك امك ، ا تدری ما الاستغفار ؟ الاستغفار درجة العليين » ( 1 ) ،
يعنی خدا مرگت بدهد ، مادرت به عزايت بنشيند ، اصلا تومی‏دانی استغفار
يعنی چه كه می‏گويی « استغفرالله ربی و اتوب اليه ؟ » حقيقت استغفار را
می‏دانی چيست ؟ استغفار ، درجه مردمان بلند مرتبه است . اصلا خود توبه ،
محكوم كردن خود است . بعد حضرت فرمود استغفار چند اصل دارد ، دو تا ركن‏
دارد ، دو تا شرط قبول و دو تا شرط كمال و مجموعا شش تا كه حالا من‏
برايتان عرض می‏كنم :
فرمود اولين ركن استغفار اينست كه انسان واقعا ازگذشته تيره و سياه‏
خودش پشيمان باشد . دوم : تصميم بگيرد كه در آينده آن گناه گذشته‏
رامرتكب نشود . سوم اينكه اگر حقوق مردم را بر عهده و ذمه دارد ادا بكند
. چهارم اينكه اگر فرائض الهی راترك كرده است ،

پاورقی :
1 - نهج البلاغه فيض الاسلام ، حكمت 409 ص . 1281

49