قبل ازعبارت : « و من يخرج من بيته مهاجرا الی الله و رسوله
می‏فرمايد : « و من يهاجر فی سبيل الله يجد فی الارض مراغما كثيرا و سعة
هجرت كنيد، هر كس هجرت كند، در روی زمين مراغمهاوسعه‏ها خواهد ديد (1).
قرآن در اينجا تعبير عجيبی دارد . دو آيه قبل از « و من يهاجر فی سبيل‏
الله »، آيه مستضعفين است : « ان الذين توفيهم الملائكة ظالمی انفسهم‏
قالوا فيم كنتم قالوا كنامستضعفين فی الارض قالوا ا لم تكن ارض الله‏
واسعة فتهاجروا فيها »( 2 ) وقتی ملائكه عده‏ای را قبض روح می‏كنند
می‏بينند پرونده آنها بسيار تاريك و سياه و پليد است . می‏پرسند : چرا
اينطور است ؟ ! جواب می‏دهند ما عده‏ای مردم بيچاره بوديم ، در محيطی‏
زندگی می‏كرديم كه دستمان به جايی نمی‏رسيد ، جبر محيط اجازه نمی‏داد ، و از
اين مهملات می‏بافند . ملائكه می‏گويند : اينها برای انسان عذر نيست اينها
عذر يك درخت است . درخت است كه نمی‏تواند از جای خود حركت كند . اگر
به درختی بگوئيم : چرا در كنار خيابانهای تهران پژمرده شده‏ای و صورت‏
برگهايت مثل آدمهای ترياكی

پاورقی :
1 - سعه يعنی فراخنايی ، يعنی می‏بيند زمين خدا خيلی فراخ است و محدود
نيست به آنجا كه او بوده . مراغم از ماده رغام است . رغام يعنی خاك‏
نرم . ارغام انف يعنی بينی را به خاك مالاندن . اينكه می‏گويند ارغام‏
انف در نماز مستحب است معنايش اينست كه انسان در سجده سرش را كه‏
روی خاك می‏گذارد ، يك مقدار خاك يا چيزی از جنس خاك مثل مهر يا سنگ‏
باشد كه سر بينی هم در حال سجده روی خاك قرار گيرد .
2 - سوره نساء ، آيه . 98

295