صدر المتألهين زمان را مقدار حركت جوهری می‏داند ، ولی اينكه زمان را
مقدار حركت جوهری كل عالم می‏داند يا مقدار حركت جوهری فلك می‏داند ،
بستگی دارد به مطلبی كه بعدها ان شاء الله به تفصيل بيان می‏كنيم .
پس ما در اينجا با دو مطلب مواجه هستيم ، يكی اثبات وجود زمان در
خارج و ديگر تعريف زمان .

براهين وجود زمان

اما برای اثبات وجود زمان دو برهان اقامه كرده‏اند ، يكی بر طريقه‏
طبيعيين و برهان ديگر بر طريقه الهيين ( 1 ) . برهان بر طريقه طبيعيين‏
برهانی است كه در جاهای ديگر مفصل بيان كرده‏اند ولی مرحوم آخوند در
اينجا به اختصار اشاره كرده و فرموده‏اند كه شرحش در طبيعيات ذكر شده‏
است ، ما نيز فعلا بطور مختصر آن را بيان می‏كنيم و بعدها اگر لازم شد كه‏
لازم هم می‏شود درباره آن بيشتر بحث می‏كنيم .

برهان بر طريقه طبيعيين بر وجود زمان

طبيعيين از عوارض جسم از آن جهت كه قابل حركت و سكون است بحث‏

پاورقی :
1 - در اينجا اگر می‏گوئيم " طريقه طبيعيين " و " طريقه الهيين " ،
مقصود طريقه ماديين در مقابل طريقه خدا پرستان كه در اصطلاحات امروز رايج‏
است نمی‏باشد . طريقه طبيعيين يعنی بر طريقه علمای علم طبيعی ، بر طريقه‏
متناسب با علوم طبيعی . و طريقه الهيين ، يعنی طريقه مناسب با فلسفه‏
اولی . در طبيعيات بحث از عوارض جسم بما أنه قابل اللحركه و السكون‏
می‏شود ، بنابراين هر بحثی كه به اين نحو است كه از عوارض ذاتی جسم بما
هو جسم يا بما هو قابل للحركه و السكون باشد ، به طبيعيات تعلق دارد . و
هر بحثی كه از عوارض موجود بما هو موجود باشد جزو مباحث الهيات شمرده‏
می‏شود . برهان نيز اگر از مبادئی اخذ شده باشد كه آن مبادی مبادی علم‏
طبيعی است ، آن برهان علی طريقه الطبيعيين است . و اگر برهان از مبادئی‏
اخذ شده باشد كه آن مبادی از عوارض موجود بما هو موجود است ، آن برهان‏
علی طريقه الالهيين است .

184