تأثير عوامل محرك تاريخ در يكديگر بحث راجع به مسأله نوابغ و همچنين مسأله اختراعات است نظريه نوابغ وقهرمانان با اغلب نظريه های ديگری كه داشتيم منافات زيادی ندارد ، يعنیقابل جمع است ، مثلا اگر كسی بخواهد تاريخ را بر اساس محيط جغرافيائی يانژاد و يا حتی اختراعات توجيه كند ، مانعی ندارد كه در عين حال قائلباشد كه نژاد يا محيط جغرافيايی ، نوابغی میسازند ، يعنی يك منطقه خاصجغرافيايی است كه از آنجا نابغه بر میخيزد نه همه منطقه ها ، همين طوركه میگويند منطقه های خاصی هست كه ملتهای قوی در آنجا به وجود میآيند ،و قهرا در ميان افراد آن ملتها هم كه همه افراد علیالسويه نيستند ، بدونشك اختلاف و تفاوت هست باز افرادی هستند كه نسبت به افراد ديگر فوقالعادگی دارند ، و باز محيط جغرافيايی است كه نابغه به وجود میآورد ونابغه است كه نقش زيادی در حركت تاريخ دارد میتوانيم محيط جغرافيايیرا بدون نابغه فرض كنيم ، مثلا بگوييم كه محيطهای شمالی ، افراد و ملتهایقوی به وجود میآورند و همان خصلت طبيعی كه اين ملتها از محيطشان گرفتهاند اينها را وادار به حركتی در تاريخ |