تصرف در تصرف می‏كند .
قهرا اين طور است ، و لهذا می‏بينيد نقل هر مقدار كه واسطه اش بيشتر
باشد ضعيف تر است علمای حديث ما هم اگر دو حديث با يكديگر متعارض‏
باشند آن را كه سندش كوتاهتر است ترجيح می‏دهند بر آن كه سندش بلندتر
است مثلا حديثی از امام صادق ( ع ) نقل می‏شود ، راوی هم معتبر است ولی‏
احاديث با يكديگر متعارضند ، اما اين حديث را آقای زيد نقل كرده از
عمرو از بكر از امام صادق عليه السلام ( با سه واسطه ) ، ديگری را حسن نقل‏
كرده از احمد از محمود از ابوالقاسم از جعفر از محمد از امام صادق عليه‏
السلام ( با شش واسطه ) ، اينها اشخاص معتبری هستند ، آنها هم اشخاص‏
معتبری هستند ولی چون آن كمتر سند خورده معتبرتر است ( قلت سند ) ،
زيرا هر چه بيشتر واسطه بخورد قهرا ضعيف تر می‏شود ، اولا گذشته از مسأله‏
تعمد احتمال اشتباه بيشتر است ، و [ ثانيا ] احتمال تصرف آگاهانه يا
ناآگاهانه بيشتر است .
مسأله ارزش تاريخ به هر حال مسأله مهمی است كه در گذشته هم درباره‏
اش بحث كرديم اينها حتی خود همين آقای " ای اچ كار " روی مسأله‏
صداقت وجدان بشر هيچ تكيه ای ندارند يعنی تقريبا نظير ماركسيستها [
می‏گويند ] به وجدان بشر هيچ نمی‏شود اعتماد كرد ، هر مورخی در هر شرايطی‏
كه قرار داشته باشد ، تاريخ را از ديد خودش می‏نويسد و تحت تأثير
تعصبات و اغراض خودش قرار می‏گيرد و قهرا اين امر كار را مشكل و دشوار
می‏كند شك ندارد كه اين حرف تا اندازه ای درست است ولی به اين شدت‏
قطعا درست نيست اين مطلب را از دو نظر بايد مورد دقت قرار داد (
ببينيد همينطور هست يا نيست ) يكی اين كه هميشه انسانها اينجور نيستند
كثيرا اينطور است كه افرادی آنچنان پايبند وجدان خود هستند كه عاری از

127