است كه آيا واقعا انسان به نوعی عالی‏تر از خودش از نظر زيستی متبدل‏
خواهد شد ، يا از نظر زيستی ، ديگر انسان به آخرين مرحله رسيده و اگر
تكاملی باشد تكامل تاريخی است نه تكامل زيستی .
چون بحث در تكامل تاريخی است ، در اين بحثی كه باز كرده تحت عنوان‏
" افق رو به گسترش " در واقع می‏خواهد به طور مبهم جهت تكامل تاريخی‏
بشر نسبت به آينده را نشان بدهد در بحث گذشته بحث راجع به گذشته بود
كه آيا پيشرفت كرده ايم يا نكرده ايم ؟ بعضی گفتند نه ، بعضی گفتند آری‏
حال نسبت به آينده بحث می‏كند ( 1 ) . اگر يادتان باشد ، در گذشته گفتيم‏
كه ما بايد ببينيم با چه معياری می‏گوييم " پيشرفت " ؟ ممكن است معيار
، قدرت باشد يعنی انسان در آينده قدرتش بر آنچه كه اكنون دارد افزايش‏
پيدا خواهد كرد مقصود از " قدرت " ميزان تسلط انسان بر طبيعت است كه‏
در اين جهت علوم طبيعی و رياضی به او كمك می‏كند و هر چه بيشتر او را بر
طبيعت مسلط می‏كند ، و اين قدرت مربوط به رابطه انسان با طبيعت می‏شود
كه اين رابطه در جهت قدرت ، تكامل پيدا می‏كند ( 2 ) . اين يك مسأله ،
كه نويسنده در اينجا به اين جهت هيچ توجهی نكرده است .

پاورقی :
. 1 بحث گذشته درباره گذشته بود كه آيا انسان نسبت به گذشته از نظر
تاريخی متكامل شده يا نه ؟ اين بحث راجع به آينده است كه چه در گذشته‏
متكامل شده باشد و چه نشده باشد آيا در آينده متكامل خواهد شد يا نه ؟
. 2 رابطه انسان با طبيعت در جهت قدرت انسان و تسلط او بر طبيعت و
در جهت آگاهی او از طبيعت تكامل يافته است و پيش بينی می‏شود كه در
آينده نيز تكامل يابد .

284