كتاب پر بكنيد ، بعد آقای بروجردی می‏شود يك مرد قديسی كه سراسر زندگيش‏
همه خير است و بركت و فضيلت ، و اگر شما با آقای بروجردی بد باشيد
حتما آقای بروجردی در زندگی‏اش يك نقاط ضعفی هم دارد ، می‏رويد از راستها
هم انتخاب می‏كنيد ، هيچ هم دروغ نمی‏گوييد ، در طول زندگی هشتاد ساله اين‏
مرد شما می‏توانيد يك عده داستان [ از اين نوع ] پيدا بكنيد ، همه هم‏
داستانهای راست باشد ، بعد بگوييد اين آقای بروجردی است ، در صورتی كه‏
آقای بروجردی نه اين است نه آن ، آقای بروجردی مجموع اينهاست ، يعنی‏
آنی است كه هم آن را داشته و هم اين را ، ولی وقتی شما می‏خواهيد از آقای‏
بروجردی يك چهره خوب ترسيم بكنيد آنها را انتخاب می‏كنيد ، دروغ هم‏
نگفته ايد ، و وقتی می‏خواهيد از آقای بروجردی يك چهره بدی رسم كنيد ،
اينها را انتخاب می‏كنيد ، دروغ هم نگفته ايد اينهاست كه می‏گويند تاريخ‏
را بی‏ارزش كرده ، يعنی شما سراغ هر مورخی در دنيا برويد می‏بينيد كه در
يك قضيه ، تمام وقايع را آنچنان كه بوده است ، اعم از آنچه كه زشت‏
باشد يا زيبا ، ننوشته ، بلكه انتخاب كرده ، و اين انتخاب بر حسب هدفی‏
بوده كه از تاريخ نگاری داشته است اين جهت است كه مسأله ارزش تاريخ‏
مطرح می‏شود ، يعنی تاريخ به معنی تاريخ نگاری ، تاريخهای مكتوب ، چقدر
قابل اعتماد است و چقدر قابل اعتماد نيست ، كه در همين كتاب ( 1 ) هم‏
اولين بحثش درباره ارزش تاريخ است ، هر چند نام نمی‏برد .
مسأله مهمی كه بايد عرض كنم اين است كه مسأله " محرك تاريخ " يك‏
مسأله است و مسأله " فلسفه تطور تاريخ " مسأله ديگر معمولا اين دو از
يكديگر تفكيك نمی‏شوند می‏دانيم جامعه انسانی تحولات زيادی دارد از قبيل‏
انحطاطها ، ترقيها ، جنگها ، صلحها ، رفاهها ، محروميتها و امثال اينها
يكوقت ما جامعه انسانی را از نظر تنوع ، در تمام طول تاريخ

پاورقی :
. 1 [ مقصود كتاب لذات فلسفه است ] .

15