مرجع كل فی‏الكل و من حدود هشت سال بود كه در قم بودم و افراد زيادی را
می‏شناختم كه آدمهای خوبی بودند يكمرتبه می‏خواست يك قدرت بزرگ روحانی‏
از مقامی به مقام ديگر منتقل شود يك امتحان بسيار بزرگ من يكمرتبه ديدم‏
مثل اينكه حوزه قم زير و رو شد يك حالت هول عجيبی به افراد افتاد حال ،
هر كسی گرايشی به يك آقا داشت در راه گرايش به اين آقا و كوبيدن بقيه‏
آقايان همه چيز فراموش شده بود مثل اينكه موقتا همه ، همه چيز را
فراموش كرده بودند يك حالت جنون آميزی به وجود آمده بود اين آن را
تعديل می‏كرد و آن يكی را تفسيق ، و ديگری به عكس گفتم سبحان الله ! بشر
چه موجودی است ! پس اگر روزی پيغمبری بخواهد بميرد و يك خلافت به آن‏
عظمت بخواهد منتقل شود می‏بيند آن عادل ترين عادلها تبديل می‏شود به فاسق‏
ترين فاسقها .
از امتحانهايی كه در زمان حاضر برای بشر پيش می‏آيد انسان می‏تواند
طبيعت بشر در گذشته را بفهمد ، كه می‏فهمد همين ماها هم اگر بوديم از
همين كارها می‏كرديم چيز عجيبی نيست كه انسان فكر می‏كند آدمهای خيلی‏
استثنائی آمدند خلافت علی ( ع ) را غصب كردند نه ، اگر ماها هم بوديم‏
همين كارها را می‏كرديم اين است كه همان طور كه انسان مسائل حال را در
پرتو گذشته می‏شناسد مسائل گذشته را نيز در پرتو حال می‏توان شناخت اين‏
حرف اساسی و درستی است .
می‏گويد مورخ قادر به پيش بينی مشخص نيست برعكس ستاره شناس كه مثلا
كسوفی را دقيق سر ساعت ، دقيقه و ثانيه مشخص می‏كند يك مورخ نمی‏تواند
حوادث تاريخی را اينچنين پيش بينی كند ، يعنی نمی‏تواند بگويد در فلان‏
مملكت در فلان سال و در فلان ماه يك انقلاب اتفاق می‏افتد ، ولی در عين‏
حال می‏تواند راهنمايی كند مؤلف با اين دو كلمه خواسته مطلب

192