ايمان به خالق است . ايمان به خلود " من " مستلزم ايمان به خالق است‏
.
اين است كه آقای كانت از همين وجدان اخلاقی ، نه فقط دستورهای اخلاقی‏
را استنباط می‏كند ، بلكه اين ، پايه فلسفه اوست در همه ماوراء الطبيعة ،
و از همين جا آزادی و اختيار را اثبات می‏كند ، از همين جا بقاء و خلود
نفس و عالم آخرت را اثبات می‏كند ، از همين جا وجود خدا را اثبات‏
می‏كند و اين است كه می‏گويد دو چيز است اعجاب آور و هيچ چيزی به اندازه‏
آنها برای انسان اعجاب آور نيست ، يكی آسمان پرستاره ای كه بالای سر ما
قرار گرفته است ، و ديگر وجدانی كه در ضمير ما قرار دارد اين برای آن‏
است كه او در ضمير انسان به خيلی چيزها معتقد است و بسياری از اصول را
از ضمير و باطن انسان كشف می‏كند گاهی علما و عرفای ما يا علمای آنها به‏
جای " عقل " كلمه دل را به كار می‏برند كه در اين موارد مقصود از " دل‏
" همين وجدان است كانت گفته است كه روسو يعنی ژان ژاك روسوی معروف‏
صاحب كتاب " اميل " و كتاب " اعترافات ) ] و كتاب " قرار داد
اجتماعی " جمله ای دارد در مورد خدا گفته است : " دل " منطقی دارد كه‏
" سر " آن منطق را درك نمی‏كند يعنی گاهی انسان چيزهايی را به حسب‏
وجدان خودش احساس می‏كند كه فكرش به آنجا نمی‏رسد و بعد می‏گويد : راست‏
گفته روسو و نيز می‏گويد راست گفته پاسكال ( 1 ) كه " دل " برای خود
دليلهايی دارد كه " سر " يعنی عقل اساسا از آن دليلها خبر ندارد كانت‏
می‏گويد حرف اينها درست است . مقصودش اين است

پاورقی :
1 ) پاسكال يكی از نوابغ رياضی اروپاست و می‏گويند فوق العاده نابغه‏
بوده است .

76