تاريخ
خوارج از روز متاركه جنگ صفّين و طرح بازى دسيسه آميز حكميّت و تحميل ابو موسى اشعرى ، به عنوان حكم ، بر امام ، در يك محيط تب زده و به دور از تعقّل ، و به خود آمدن و باز گشت به يك تب شعارى و حماسى ديگر ، شعار ظاهر فريب « لا حكم إلاّ للّه » را سر دادند . از همان لحظه امير المؤمنين به روشنگرى و تبيين حقيقت پرداخت ، ليكن سبكسرى و سطحى نگرى ، تبليغات و جوسازيهاى منافقى چون أشعث بن قيس و ديگر عوامل معاويه ، مهرى بر دل و سدّى در برابر درك اين دينداران بيخرد زده بود كه روز به روز در گمراهى خود بيشتر فرو مىرفتند . در حروراء ، در كوفه و در هر جا بودند با سخنان تحريك آميز مغرضان يا نادانان داغ مىشدند و شعار مىدادند . لذا هم اين شعار و هم پاسخ امير المؤمنين در موارد متعدّدى داده شده است كه در تواريخ و كتب حديث و ادب به أشكال مختلف نقل شده است ، و سيّد رضى از همه آنها گلهايى گزين كرده دسته گل كنونى
[ 459 ]
را خود به دو شكل فراهم ساخته است ، لذا تاريخ آن را دقيقا نمىتوان تعيين كرد ، امّا چون مورّخان و محدّثان اين شعار و پاسخ امير المؤمنين را در كوفه گفتهاند مىتوان تاريخ تقريبى آن را از ربيع الاول سال 37 ( بازگشت امام به كوفه ) تا ذى حجّه سال 37 ، يا به قول ابو مريم سال 38 ، ( كه جنگ نهروان اتفاق افتاد ) ، دانست .