2 موقفه من الإسلام و بعض خصائصه
فإن أقل يقولوا : حرص على الملك ، و إن أسكت يقولوا : جزع من الموت ( 3 ) هيهات ، بعد اللّتيّا و الّتي ، و اللّه لابن أبي طالب آنس بالموت من الطّفل بثدي أمّه بل اندمجت على مكنون علم ، لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشية في الطّويّ البعيدة . [ 2 164 ] ( 4 )
[ 163 ]
5 كشتى نجات از جمله سخنان آن حضرت عليه السّلام است
هنگامى كه رسول خدا ( ص ) در گذشت و عبّاس ( ره ) و ابو سفيان پسر حرب با او گفتگو كردند تا با او به عنوان خلافت بيعت كنند 1 ترسانيدن و هشدار دادن از آشوب مردم هشيار باشيد ، امواج خروشان فتنه را با كشتىهاى نجات بشكافيد ، از راه رميدن و اختلاف سرپيچيد و خود را برتر آريد ، و تاجهاى افتخارات جاهلانه را فرو نهيد . ( 1 ) رستگار و پيروز كسى شد كه با بال و پرى ( وسيله قدرتى ) به پا خاست ، يا سر تسليم فرود آورده راحت گرديد . ( اين قدرت و حكومت ) آبى است متعفن و لقمهايست كه خورنده را گلو گيرد و راه نفس بر او بندد . و چيننده ميوه قبل از اوان رسيدنش ، چون بذر افشان در غير زمين صالح خود است . [ 1 165 ] ( 2 ) 2 موضعگيرى امام عليه السّلام در برابر اسلام و برخى از ويژگيهاى او پس اگر سخنى گويم ، گويند : بر ملك و سلطنت حريص گشته است ، و اگر خاموش نشينم گويند از مرگ هراسيده است . ( 3 ) اين گمان چه خطا است و از من دور است ، بعد از آن نشيب و فراز ( ميدانهاى مرگ بار آن جنگهاى خونين ) به خدا سوگند پسر ابو طالب به مرگ مأنوستر است از طفل به پستان مادر ( اين گمانها درباره من باطل است ) بلكه علم مكنونى را در من فرا نهادهاند كه اگر بدان دم زنم ، ( به يقين هراسناك خواهيد شد ) و چون طناب دلوى كه به سرعت در چاه عميق روان است ، مضطرب خواهيد گرديد [ 2 165 ] . ( 4 )
[ 164 ]
[ 1 162 ] ما جاء مثل هذه الفقرة من كلامه عليه السّلام في مصادر اخرى :
الف « نزهة الناظر » :
قال : فحلّ أمير المؤمنين عليه السّلام حبوته و جثا على ركبتيه و كذا كان يفعل اذا تكلّم فقال :
« الحلم زين ، و التّقوى دين ، و الحجّة محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، و الطّريق الصّراط .
أيّها الناس شقوا متلاطمات أمواج الفتن بمجاري سفن النجاة ، و عرّجوا عن سبيل المنافرة ،
و حطّوا تيجان المفاخرة . أفلح من نهض بجناح ، و استسلم فأراح . ماء آجن و لقمة يغصّ بها آكلها ،
و مجتني الثّمرة في غير وقتها كالزارع في غير أرضه » .
ب « تذكرة الخواص » للعلاّمة سبط ابن الجوزي :
و به قال مجالد حدّثني عكرمة عن ابن عباس قال : لمّا دفن رسول اللّه ( ص ) جاء العباس و أبو سفيان ابن حرب و جماعة من بني هاشم إلى عليّ ( ع ) فقالوا : مدّ يدك نبايعك و حرّضوه ، فامتنع . و قال له العباس : « أنت و اللّه بعد أيام عبد العصا » . فخطب و قال :
« أيّها الناس شقّوا أمواج الفتن بسفن النجاة ، و عرّجوا عن طريق المنافرة ، وضعوا تيجان المفاخرة . فقد أفلح من نهض بجناح ، و استسلم فارتاح . ماء آجن و لقمة يغصّ بها آكلها . أجدر بالعاقل من لقمة تحشى بزنبور و من شربة يلذ بها شاربها مع ترك النظر في عواقب الأمور » .
[ 2 162 ] ما نقل مثل هذه الفقرة من كلامه عليه السّلام في مصادر أخرى :
الف « نزهة الناظر » :
« و اللّه لو أقول لتداخلت أضلاع كتداخل اسنان دوّارة الرحى ، و إن أسكت يقولوا جزع ابن أبي طالب من الموت هيهات ، بعد اللّتيّا و اللّتي ، و اللّه لعليّ آنس بالموت من الطّفل بثدي أمّه لكنّي اندمجت على مكنون علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشية في الطّويّ بثدي أمّه لكنّي اندمجت على مكنون علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشية في الطّويّ البعيدة » .
ثمّ نهض عليه السّلام . فقال أبو سفيان : لشيء ما فارقنا ابن أبي طالب .
نزهة الناظر ، ص 18 ( نهج السعادة في مستدرك نهج البلاغة ، الشيخ محمّد باقر المحمودي ،
ج 1 ، باب الخطب ، ص 42 ) .
ب « تذكرة الخواص » :
« فإن أقل تقولوا : حرص على الملك ، و إن أسكت يقولوا : جزع من الموت . هيهات هيهات ، بعد اللّتيّا و الّتي ، و اللّه لابن أبي طالب آنس بالموت من الطّفل بثدي أمّه و من الرجل بأخيه و عمه » .
و في رواية : لقد اندمجت على علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الارشية في الطّويّ البعيدة ،
و ذكر كلاما كثيرا . ( ص 121 )
[ 165 ]
[ 1 163 ] ترجمه روايات مشابه يا بخش فوق كه در منابع ديگر ذكر شده است .
الف « نزهة الناظر » :
مىگويد : پس ( از سخنان عبّاس و ابو سفيان ) امير المؤمنين دامان ردا گشود و بر دو زانو نشست و اين كار عادت او به هنگام سخن گفتن بود و گفت :
بردبارى زيورى زيباست و پروا دارى وظيفهاى بايا ، و حجت گويا ( وجود و شيوه عمل ) محمّد صلّى اللّه عليه و آله ، و راه ( درست رساننده به هدف ) مسير مستقيم هموار و در نورديده است . بقيّه مطالب تقريبا شبيه به متن نهج البلاغه است و ترجمه آن در بالا آمده است .
ب « تذكرة الخواص » از علاّمه سبط ابن الجوزى :
و بوسيله او مجاهد گفت ، عكرمه از قول ابن عبّاس براى من چنين حديث كرد كه چون رسول خدا ( ص ) دفن شد ، عبّاس و ابو سفيان ابن حرب و گروهى از بنىهاشم به سوى على ( ع ) رفته گفتند : دستت را دراز كن تا با تو بيعت كنيم . و او را بدين امر تشويق كردند . على خوددارى كرد .
عبّاس به او گفت : « تو با اين كارت ، به خدا قسم ، چند روز بعد بنده و وابسته به عصايت مىشوى » . پس على خطبهاى ايراد كرد و گفت : مردم . . . براى خردمند شايستهتر آنكه از لقمه نوشى كه آكنده به نيشهاى زنبور باشد و از نوشيدن آبى كه نوشنده به ظاهر از آن لذّت برد ، بدون نگريستن و انديشه در سرانجام كارها ، دست بردارد .
[ 2 163 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « نزهة الناظر » :
به خدا سوگند اگر سخن بگويم ، پهلوها ، همچون دندانههاى چرخ آسيا ، درهم فرو خواهند رفت ، و اگر خاموش بنشينم مىگويند : پسر ابى طالب از مرگ هراس دارد بسى دور است اين گمان خطا از من ، پس از آن فراز و نشيبهاى گذشته . به خدا سوگند بيگمان على به مرگ بيشتر دمساز است و شيفته تا كودك به پستان مادرش ليكن بدان جهت سخن نمىگويم كه دانشى نهفته در درونم نهاده شده است كه اگر بدان دم زنم چون طناب لرزان فرورونده در چاه عميق به لرزش و اضطراب درخواهيد آمد سپس آن حضرت از جاى برخاست و ابو سفيان گفت : بخاطر اندك چيزى فرزند ابى طالب از ما جدا شد .
ب « تذكرة الخواص » :
روايت ابن جوزى با روايت نهج البلاغه چندان اختلافى كه نيازمند به ترجمه باشد ندارد ، جز اينكه در جمله شيفتگى كودك به پستان مادر ، علاقه شخص به برادر و عمويش ، را هم افزون بر آن دارد . و در پايان روايت مىافزايد : و سخنان بسيارى به زبان آورد .
[ 166 ]
[ 167 ]
