سند
جملهاى از اين خطبه ( به گفته سيّد عبد الزّهراء حسينى در كتاب مصادر نهج البلاغه ، ج 2 ص 138 ) در كتاب « المحاسن و المساوى » نوشته ابراهيم بن محمّد بيهقى ، از نويسندگان قرن سوّم و چهارم هجرى و از اطرافيان ابن المعتزّ ، آمده است :
« فنظرت فاذا طاعتى قد سبقت بيعتى » . و نيز سيّد عبد الزهراء حسينى در همان كتاب مىنويسد : « نويسندگان كتابهاى زيارت و دعا از علماى اماميه به اسناد خود از قول اسيد ابن صفوان نوشتهاند كه در روز قبض روح امير المؤمنين فضاى خانه و شهر از گريه پر شد و مردم به ناراحتى دچار بودند ، پيرمرد گريانى انّا للّه و انّا اليه راجعون گويان آمد تا بر در خانه امير المؤمنين ايستاد و گفت : « رحمك اللّه يا ابا الحسن ، كنت أوّل القوم اسلاما ، و أخلصهم ايمانا ، و أشدّهم يقينا تا آنجا كه گفت فقمت بالأمر حين فشلوا ، و نطقت حين تتعتوا ،
و مضيت بنور إذ وقفوا ، و كنت أخفضهم صوتا ، و أعلاهم قنوتا . . . كنت كالجبل لا تحرّكه العواصف . . . لم يكن لأحد فيك مهمز ، و لا لقائل فيك مغمز ، الضعيف الذّليل عندك قويّ عزيز حتّى تأخذ له بحقّه ، و القويّ العزيز عندك ذليل حتى تأخذ منه الحق . . . رضينا عن اللّه قضاءه و سلّمنا للّه أمره الخ » .
و بدين ترتيب همه سخنان امير المؤمنين در اين خطبه را به زبان خود خطاب به امير المؤمنين تضمين كرده در رثاى او گفته است . ( مصادر نهج البلاغه و اسانيده ، ج 2 ، ص 138 ) .
البتّه آقاى سيّد عبد الزهراء حسينى خود منبع اين سخن را نقل نكرده است ، ليكن اگر سخن ابن أبى الحديد كه در زير مىآيد مبنى بر اينكه سيّد رضىّ اين سخن را از چهار جا و از چهار خطبه امير المؤمنين گرفته با يكديگر تلفيق كرده به صورت يك خطبه در آورده است ، درست باشد ، سخن فوق كه آن پيرمرد همه آن سخنان را يكجا در رثاى خود بر امير المؤمنين تضمين كرده باشد ، معتبر به نظر نمىرسد . در اين صورت ، نويسندگان كتب زيارت و دعا بايد اين انتخاب و تلفيق سيّد رضىّ و آن روايت تاريخى درباره رثاى پيرمرد گريان را با هم خلط كرده باشند ، و اللّه اعلم .
و امّا ابن أبى الحديد در شرح اين خطبه ( ج 2 ، ص 285 ) به تفصيل اظهار نظر كرده است كه مختصر آن در ذيل ترجمه مىشود :
[ 440 ]
« اين خطبه از چهار فصل تركيب شده كه هر يك با ديگرى آميختنى و هماهنگ نيست ،
و هر قسمت به نحو خاصّى مغاير با قسمت ديگر ، خصوصياتى را متوجّه امير المؤمنين عليه السّلام مىكند ، و رضىّ رحمه اللّه تعالى ، آنها را از يك سخنرانى يا كلام مفصّلى از آن حضرت كه پس از نبرد نهروان بيان كرده وضع خود را از هنگام وفات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله تا آن زمان شرح داده گرفته با هم در آميخته همه را به شكل يك سخن به هم پيوسته در آورده است بطورى كه شنونده همه را در يك موضوع متّصل تصوّر مىكند . قسمت اوّل آن از ابتداى سخن امام است تا « و استبددت برهانها » كه در اين قسمت موضعگيرى خود را در امر به معروف و نهى از منكر در روزهاى انقلاب عليه عثمان و سكوت مهاجرين در برابر منكرات و رو به رو نشدن آنان با عثمان به شيوه او ، شرح داده است . . .
در قسمت دوّم حال و موقعيت خويش را در خلافت خود پس از عثمان بيان مىكند و مىفرمايد ، همينكه توليت امر حكومت را به عهده گرفتم چون كوهى استوار پا بر جا ماندم و هيچ طوفانى نتوانست مرا از جاى خود بركند ، سپس مىفرمايد : خوار شده در نزد من با عزّت است تا حقّ او را بگيرم و به عزّت و پيروزيش برسانم ، و نيرومند ستمگرى كه او را ناتوان و خوار ساخته در نزد من ناتوان است تا حقّ مظلوم را از او بگيرم .
قسمت سوّم سخن از « رضينا عن اللّه قضاءة » مىباشد تا « فلا أكون اوّل من كذب عليه » ، اين گفته را امام بدان مناسبت گفته است كه عدهاى از سپاهيانش او را متهم كردند كه خبرهاى غيبى و پيشگوييهاى او از قول رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دروغ است . . .
قسمت چهارم خطبه از « فنظرت في أمري » تا آخر كلام مىباشد . اينها كلمات جدا جدايى است كه حال خود را پس از وفات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بيان مىكند و از تعهد و پيمانى سخن مىراند كه رسول خدا از او گرفته كه در امر خلافت به نزاع برنخيزد و فتنه بر پا نكند ، بلكه با نرمش رفتار كند و اگر حقّ خلافتش به او رسد آن را بگيرد و گرنه به حال خود واگذارد . . . » .
منبع ديگرى كه جملهاى از اين خطبه را نقل كرده تأليف ديگر گرداورنده نهج البلاغه ،
خود سيّد رضىّ رضوان اللّه عليه مىباشد در كتاب : « خصائص الأئمه » ، ص 75 ، طبع نجف . در منبع ديگرى اثرى از اين خطبه نيست .
