معرفة النّاس
لا تلقينّ طلحة ، فإنّك إن تلقه تجده كالثّور عاقصا قرنه ، يركب الصّعب و يقول : هو الذّلول ، و لكن الق الزّبير ، فإنّه ألين عريكة ، فقل له : يقول لك ابن خالك : عرفتني بالحجاز و أنكرتني بالعراق ، فما عدا ممّا بدا ؟ [ 1 386 ] قال السّيّد ، رضي اللّه عنه : [ و هو عليه السّلام ] أوّل من سمعت منه هذه الكلمة [ أعني ] : « فما عدا ممّا بدا » .
[ 385 ]
31 چه ترا بازداشت از آنچه نشان دادى ؟
از سخنان آن حضرت عليه السّلام است به ابن عباس هنگامى كه پيش از آغاز جنگ جمل او را به سوى زبير روانه كرد تا او را به زير سايه فرمانبردارى خود بازگرداند متوجّه باش هرگز به انديشه ملاقات با طلحه نيفت ، چه اگر با او برخوردى ، او را گاو نر بى باكى خواهى ديد ( كه در حال غضب و حمله سرش را به زير آورده ) شاخهاى پيچاپيچش را به روى طرف راست مىكند ( و به هر مشكلى تن مىدهد ، ) بر هر مركب سركشى سوار شده آن را رام مىخواند ، ولى با زبير ملاقات كن ، چه طبيعتش نرمتر است ، پس به او بگو : خالو زادهات مىگويد : تو حقّ مرا در حجاز شناختى و در عراق انكار كردى ؟ چه چيز تازهاى پيش آمد كه ترا به سركشى وا داشت ؟ ( يا : از آن آشنايى و بيعت آشكار چه ترا منصرف كرد ؟ ) [ 1 387 ] .
سيّد ، رضى اللّه عنه ، گويد : [ آن امام عليه السّلام ] نخستين كسى است كه اين سخن ، يعنى « فما عدا ممّا بدا » از زبان او شنيده شده است .
[ 386 ]
[ 1 384 ] ما نقل مثل هذا الكلام في مصادر أخرى :
الف « عيون الأخبار » لابن قتيبة :
أرسل عليّ بن أبي طالب ، رضي اللّه عنه ، عبد اللّه بن العبّاس لمّا قدم البصرة ، فقال :
« إئت الزّبير و لا تأت طلحة ، فإنّ الزّبير ألين ، و أنت تجد طلحة كالثّور عاقصا قرنه ، يركب الصّعوبة و يقول هي أسهل ، فأقرأه السّلام و قل له : يقول لك ابن خالك : عرفتني بالحجاز و انكرتني بالعراق ، فما عدا ممّا بدا ؟ قال ابن عبّاس : فأتيته فأبلغته . فقال قل له : بيننا و بينك عهد خليفة و دم خليفة ، و اجتماع ثلاثة و انفراد واحد ، و أمّ مبرورة ، و مشاورة العشرة ، و نشر المصاحف ، نحلّ ما أحللت و نحرّم ما حرّمت » . ( ج 1 ، كتاب الحرب ، ص 195 ) .
ب « الموفقيّات » للزّبير بن بكّار :
و روى الزبير بن بكار في « الموفقيّات » ، قال : لمّا سار عليّ عليه السّلام إلى البصرة ، بعث ابن عبّاس فقال :
« إئت الزّبير فأقرأ عليه السّلام و قل له : يا أبا عبد اللّه ، كيف عرفتنا بالمدينة و انكرتنا بالبصرة ؟ فقال ابن عبّاس : أفلا آتي طلحة ؟ قال : لا ، إذا تجده عاقصا قرنه في حزن ، يقول : هذا سهل » .
قال : فأتيت الزبير ، فوجدته في بيت يتروّح في يوم حارّ و عبد اللّه ابنه عنده ، فقال : مرحبا بك يا بن لبابة ، أ جئت زائرا أم سفيرا ؟ قلت : كلاّ ، إنّ ابن خالك يقرأ عليك السّلام و يقول لك : يا أبا عبد اللّه ، كيف عرفتنا بالمدينة ، و أنكرتنا بالبصرة ؟ فقال :
علّقتهم أنّي خلقت عصبه
قتادة تعلّقت بنشبه
لن أدعهم حتى أؤلّف بينهم
قال : فأردت منه جوابا غير ذلك ، فقال لي ابنه عبد اللّه : قل له :
بيننا و بينك دم خليفة و وصيّة خليفة ، و اجتماع اثنين ، و انفراد واحد ، و أمّ مبرورة ، و مشاورة العشيرة .
قال : فعلمت أنّه ليس وراء هذا الكلام إلاّ الحرب ، فرجعت إلى عليّ عليه السّلام فاخبرته .
قال الزبير بن بكّار : هذا الحديث كان يرويه عمّي مصعب ، ثم تركه و قال : إنّي رأيت جدّي أبا عبد اللّه الزّبير بن العوّام في المنام ، و هو يعتذر من يوم الجمل ، فقلت له : كيف تعتذر منه و أنت القائل :
علّقتهم أنّي خلقت عصبه
قتادة تعلّقت بنشبه
لن أدعهم حتى أؤلف بينهم
فقال : لم أقله . ( ابن أبي الحديد ، شرح نهج البلاغة ، ج 2 ،
ص 170 ) .
ج « تاريخ دمشق » لابن عساكر :
أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر ، أنبأنا أبو عثمان السحري ، أنبأنا زاهر بن أحمد ، و أخبرنا أبو القاسم إسماعيل بن أحمد بن عمر ، و أبو نصر أحمد بن محمّد الطوسي ، قالا : أنبأنا أبو الحسين ابن النقور زاد اسماعيل بن أحمد ، و أبو محمّد الصيرفي ، قالا : أنبأنا أبو القاسم ابن حبابة .
[ 387 ]
[ 1 385 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « عيون الأخبار » نوشته ابن قتيبه دينورى :
على بن ابى طالب ، رضى اللّه عنه ، به وقت آمدن به بصره ، عبد اللّه بن عبّاس را روانه كرده به او گفت :
به نزد زبير شو و با طلحه ملاقات نكن ، زيرا زبير نرمخوتر است در حالى كه تو طلحه را چون گاو نرى مىيابى كه شاخ خود را براى جنگيدن بالا برده ، بر دشواريها سوار مىشود و آنها را هموار مىنامد سلام مرا به او برسان و بگو : خالو زادهات مىگويد : در حجاز حق مرا به رسميت شناختى و در عراق پس پشت انداختى ؟ چه چيزى ترا از آنچه نشان دادى باز داشت ؟
ابن عباس گفت : نزد زبير رفتم و پيام را به او رسانيدم . گفت : به او بگو : ميان ما و تو تعهد در برابر خليفه و در برابر خون او است ، و اتحاد ما سه نفر ، و تنهايى يكى ديگر ، و مادرى نيكوكار ،
و مشورت با همراهان ، و گشودن قرآنها ، روا مىدانيم آنچه روا مىداند و ناروا مىدانيم آنچه را ناروا دانسته است .
ب « الموفقيّات » نوشته زبير بن بكّار :
زبير بن بكار در « موفقيّات » روايت كرده گفت : هنگامى كه على عليه السّلام به بصره رفت ،
ابن عبّاس را گسيل داشته گفت :
به نزد زبير شو و سلام مرا به او برسان و بگو : ابا عبد اللّه ، چگونه شد كه در مدينه حقّ ما را به رسميّت شناختى و در بصره به انكار پرداختى ؟ ابن عباس گفت : پيش طلحه نروم ؟ گفت : نه ، چه در آن صورت او را با شاخى پيچيده و آماده جنگ خواهى يافت كه در زمين ناهموار ايستاده مىگويد دشت هموار است .
گويد : پيش زبير در آمدم ، او را در روزى گرم در خانهاى ديدم خود را باد مىزد و پسرش عبد اللّه هم در نزدش بود گفت : خوش آمدى پسر لبابة ، ديدار كنندهاى يا پيك ؟ گفتم : هر دو ، پسر دائيت به تو سلام مىرساند و مىگويد : ابا عبد اللّه ، چگونه شد كه حقّ ما را در مدينه به رسميّت شناختى و در بصره به انكار پرداختى ؟ گفت :
از آنان آويزان گرديدهام زيرا خويش او آفريده گرديدهام چون خار بنى كه خارهاى تير مانندش به تيراندازان آن آويزان است ، دست از آنان برنمىدارم تا اينكه ميان آنان همبستگى ايجاد كنم گويد : پاسخ ديگرى از او خواستم ، پس پسرش عبد اللّه به من گفت : به او بگو : ميان ما و تو خون خليفه و وصيت خليفه قرار دارد ، و اتحاد دو نفر ، و تنهايى يكى ديگر ، و مادرى نيكوكار ، و مشورت با همرهان . گويد : دانستم كه در پس اين سخن جز جنگ چيزى نيست ، لذا به نزد على عليه السّلام بازگشتم و جريان را به او خبر دادم .
زبير بن بكّار گويد : اين حديث را عمويم مصعب روايت مىكرد ، در همين جا حديث را گذاشته گفت : جدّم ابا عبد اللّه زبير بن عوّام را در خواب ديدم كه از جنگ جمل عذر خواهى مىكرد ،
بدو گفتم : چگونه عذر خواهى مىكنى در حالى كه چنين شعرى را گفتهاى ؟ گفت : من اين شعر را نگفتهام .
ج « تاريخ دمشق » نوشته ابن عساكر :
[ 388 ]
[ 1 384 ] و أخبرنا أبو الفتح محمّد بن عليّ ، و أبو نصر عبيد اللّه بن أبي عاصم ، و أبو محمّد عبد السلام بن أحمد ، و أبو عبد اللّه سمرة بن جندب ، و أخوه محمّد بن عبد القادر بن جندب ، قالوا : أنبأنا محمّد بن عبد العزيز الفارسي ، أنبأنا عبد الرّحمان بن أبي شريح ، قالوا : أنبأنا عبد اللّه بن محمّد ، أنبأنا مصعب بن عبد اللّه ، أنبأنا أبي ، عن موسى بن عقبة ، عن أبي حبيبة مولى الزبير .
قال أبو حبيبة : أتانا ابن عباس بالبصرة في يوم شديد الحرّ ، فلمّا رآه الزبير قال : مرحبا بابن لبابة ،
أجئت زائرا أم سفيرا ؟ قال : كلّ ذلك ، بعثني إليك ابن خالك و يقول لك :
ما عدا ممّا بدا ؟ أعرفتني بالمدينة ، و أنكرتني بالبصرة ؟
قال : فجعل الزبير ينقر بالمروحة في الأرض ، ثمّ رفع إليه رأسه فقال : ترفع لكم المصاحف غدا ،
فما حللت حللنا ، و ما حرّمت حرّمنا . . .
د « و فيات الأعيان » لابن خلّكان :
و في وقعة الجمل على البصرة قبل مباشرة الحرب ، أرسل عليّ بن أبي طالب ، رضي اللّه عنه ،
ابن عمّه عبد اللّه بن العباس ، رضي اللّه عنهما ، إلى طلحة و الزبير ، رضي اللّه عنهما ، برسالة يكفهما عن الشروع في القتال ثمّ قال له :
« لا تلقينّ طلحة ، فإنّك إن تلقه تجده كالثّور عاقصا أنفه ، يركب الصّعب و يقول : هو الذّلول ،
و لكن الق الزّبير ، فإنّه ألين عريكة منه ، و قل له يقول لك ابن خالك : عرفتني بالحجاز و انكرتني بالعراق ؟ فما عدا ممّا بدا ؟ » .
و عليّ ، رضي اللّه عنه ، اوّل من نطق بهذه الكلمة ، فأخذ ابن المعلم المذكور هذا الكلام و قال :
منحوه بالجذع السلام و أعرضوا
بالغور عنه فما عدا ممّا بدا
و هذا البيت من جملة قصيدة طويلة ، و رسالة نقلها في كتاب نهج البلاغة . . . ( ج 2 ، ص 32 ) .
[ 389 ]
[ 1 385 ] ابو القاسم زاهر بن طاهر ، به روايت ابو عثمان سحرى ، و او به روايت زاهر بن احمد . . . ما را خبر داد . . . و ابو الفتح محمد بن على و أبو نصر عبيد اللّه بن أبى عاصم ما را خبر داد و گفتند . . .
مصعب بن عبد اللّه ما را خبر دادند از قول پدرش ، و او از قول موسى بن عقبه ، و او از قول ابى حبيبة خدمتگزار زبير كه گفت : در روز بسيار گرمى در بصره ابن عباس به نزد ما آمد ، همينكه زبير او را ديد گفت : خوشامد به پسر لبابه ، به عنوان ديدن آمدهاى يا پيك ؟ گفت : هر دو ، پسر دائيت مرا به نزد تو فرستاده مىگويد :
چه چيزى ترا از آنچه نشان دادى باز داشت ؟ آيا در مدينه حق مرا به رسميت شناختى و در بصره به انكار پرداختى ؟
مىگويد : زبير شروع كرد دسته بادبزن را در زمين فرو كردن ، سپس سرش را بلند كرده گفت :
فردا قرآنها برايتان بلند خواهند شد ، هر چه را حرام كردهاند حرام مىدانيم و هر چه را حلال شمردهاند حلال مىشماريم . . .
د « وفيات الاعيان » نوشته ابن خلّكان :
و در پيكار جمل در بصره پيش از آغاز جنگ ، على بن ابى طالب ، رضى اللّه عنه ، پسر عمش عبد اللّه بن عباس ، رضى اللّه عنهما را به نزد طلحه و زبير ، رضى اللّه عنهما ، با پيامى فرستاد تا آنان را از آغاز نهادن جنگ باز دارد ، سپس به او گفت :
با طلحه به هيچ وجه رو به رو مشو ، زيرا اگر با او رو به رو شوى وى را چون گاو نرى مىبينى كه پوزهاش را براى جنگ بالا گرفته است ، بر ناهمواريها سوار شده مىگويد رام و هموار است ، ليكن با زبير ملاقات كن ، چه وى نرمخوى تر از اوست ، بگو پسر دائيت مىگويد : در حجاز حقّ مرا به رسميّت شناختى و در عراق به انكار پرداختى ؟ چه چيزى ترا از آنچه نشان دادى باز داشت ؟
و على ، رضى اللّه عنه ، نخستين كسى است كه بدين سخن زبان گشود ، و ابن المعلم ياد شده اين سخن را گرفته گفت :
در جذع [ شايد هم نجد بوده است يعنى فلات ، مرتفعات ] سلامت و امنيت بدو بخشيدند و در زمينهاى پست و گودالها از او رويگردان شدند ، پس چه چيزى آنان را از آنچه نشان دادند باز داشت .
اين شعر از قصيدهاى طولانى است ، و آن پيام در كتاب نهج البلاغه نقل شده است .
[ 390 ]
