سند
اين خطبه يكى از خطبههاى امير المؤمنين عليه السّلام است كه بجز نهج البلاغه ، در بسيارى از منابع معتبر اهل سنّت و شيعه ، قبل از تأليف نهج البلاغه و همزمان يا پس از آن ، با اختلاف در برخى از كلمات ، يا قسمتى از خطبه يا حتى جملهاى از آن ، مستندا يا مرسلا ، نقل شده است . كه از آن جمله است :
1 جاحظ ( ف . 255 ه . ق . ) در كتاب البيان و التبيين ، ج 2 ص 66 .
2 ابن قتيبة ( ف . 276 ه . ق . ) در كتاب عيون الاخبار ، ج 2 ، ص 235 .
3 بلاذرى ( ف . 279 ه . ق . ) در كتاب انساب الاشراف ، ج 2 ، ص 114 .
4 يعقوبى ( ف . 278 يا . . . ، 292 ه . ق . ) در كتاب تاريخ ، ج 2 ، ص 198 .
5 ثقفى ( ف . 283 ه . ق . ) در كتاب الغارات ، ج 2 ، ص 633 .
6 ابن عبد ربّه ( ف . 328 ه . ق . ) در كتاب عقد الفريد ، ج 4 ، ص 69 .
7 مسعودى ( ف . 346 ه . ق . ) در كتاب مروج الذهب ، ج 2 ، ص 424 .
8 ابن شعبه ( ف . آخر قرن چهارم ) در كتاب تحف العقول ، ص 152 .
9 باقلانى ( ف . 403 ه . ق . ) در كتاب اعجاز القرآن ، ص 222 .
10 ابو على مسكويه ( ف . 421 ه . ق . ) در كتاب جاويدان خرد ، ص 144 .
11 شيخ طوسى ( ف . 460 ه . ق . ) در كتاب امالى ، ج 8 ، ص 125 ، حديث 30 .
12 ابن عساكر ( ف . 571 ه . ق . ) در كتاب تاريخ دمشق ، ج 3 ، ص 213 ، حديث 1271 .
13 شيخ زاهد ورّام ( ف . 605 ه . ق . ) در كتاب تنبيه الخواطر ، ص 393 .
14 ابن كثير ( ف . 774 ه . ق . ) در كتاب البداية و النهاية ، ج 7 ، ص 306 .
اين خطبه در منابع ديگرى چون كنز العمال ، جواهر المطالب ، مصابيح الظلام ، كتاب الزهد ، من لا يحضره الفقيه ، علل الشرايع ، وسائل الشيعة نيز بطور كامل يا ناقص ، مستند يا مرسل ، نقل شده است .
از منابع فوق ، روايات البيان و التبيين ، عقد الفريد ، مروج الذهب و جاويدان خرد بسيار به هم شبيه و نزديك به روايت نهج البلاغه هستند كه از ميان آنها تنها به قديمىترين روايت كه در البيان نقل شده اكتفا مىشود ، روايتين تحف العقول و البداية و النهاية نيز به هم شبيهند
[ 352 ]
و هر دو ، اين خطبه را در ضمن خطبه ديباج نقل كردهاند كه ترتيب آن نيز ، علاوه بر برخى جملات ، با خطبه 28 نهج البلاغه متفاوت است ، در چند منبع تنها جملهاى از اين خطبه را آوردهاند ، ولى در الغارات ثقفى همه روايت نهج البلاغه با اضافات و تفاوتهايى نقل شده كه روايت آن منبع نيز تطبيق داده مىشود .
