[ توضيح مترجم ]
قطايع زمينهايى است از بيت المال مسلمانان كه امام و خليفه عادل همين قدر حق دارد كه بعضى از آن را به مسلمانان كه نيازمند و سزاوار باشند واگذارد ، ولى نه ملك آنها كند ،
بلكه خراج اندكى بستاند تا خود را بى نياز كنند و زمين را آباد گردانند ، عثمان در زمان خلافت خود زمينهايى را به كسان و خويشاوندان خود ، بدون استحقاق ، به اين عنوان واگذار كرد .
ابن عباس گويد : امير المؤمنين عليه السّلام در روز دوّم خلافت خود در مدينه خطبهاى خواند و فرمود : املاكى كه عثمان به مردمى واگذار كرده از آن بيت المال است و بايد برگردد . و اين قطعه از خطبه را تذكر مىدهد . كلبى گويد : پس از آن امر فرمود آن اسلحههايى كه در سراى عثمان بود و آنها را براى تسلّط بر مسلمانان به كار برده بود ، ضبط كردند ، ولى اموال ديگر و اسلحههايى كه به كار نبرده بود ، براى ورثهاش باقى گذارند ، و نيز امر نمود شترهاى قيمتى كه از مال صدقه بود و عثمان به تصرف در آورده بود ، به بيت المال بازگردانند . اين اقدام امير المؤمنين درباره اموال و قطايع عثمان ، بيش از كشته شدن عثمان ، بنى اميّه را به هيجان آورد و شوراند و آثار شومى در بر داشت . عمرو ابن العاص كه در شهر ايله در نواحى شام بود چون اين قضيه را شنيد به معاويه نوشت : آنچه در قدرت دارى به انديشه كار خود باش . اگر پسر ابو طالب بر تو دست يابد ترا از اموال برهنه مىكند ، چنانكه شاخه تر را از پوست برهنه كنند . وليد بن عقبه كه برادر مادرى عثمان بود ، هنگامى كه مأمورين عدل على ( ع ) اموال و شترها را ضبط مىكردند و به بيت المال تحويل مىدادند ، اشعارى گفت كه بنىاميه را به خروش آورد ، ولى چون امير المؤمنين آن اموال را از مال مسلمانان و بيت المال مىدانست ، در روز دوّم خلافتش بيدرنگ آنها را به بيت المال برگردانيد و به همه آثار شوم آن تن در داد .
از اين نصوص و اقدامات دانسته مىشود كه اينگونه اموال از آن بيت المال و مال مسلمانان است ، چنانكه امير المؤمنين ملك شخصى خود نمىدانست ( و الا واگذار مىنمود و آن غائلههاى خونين كه يك علت اصلى آن اين اقدام بود پيش نمىآمد ) حكام و نوّاب نيز نبايد دچار اين اشتباه شوند كه ملك شخصى بدانند و هرگونه خواهند در آن تصرف كنند ،
و بايد خود را مانند على فردى از مسلمانان دانند و براى خود به حد ضرورت تصرف كنند .
[ 218 ]
15 سعة العدل و من كلام له عليه السّلام فيما ردّه على المسلمين من قطائع عثمان
و اللّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء و ملك به الإماء ، لرددته فإنّ في العدل سعة ، و من ضاق عليه العدل ، فالجور عليه أضيق [ 1 220 ]
[ 219 ]
15 گشايش عدل از سخنان آن حضرت عليه السّلام است در باره باز گردانيدن زمينهاى اقطاعى عثمان به مسلمانان
به خدا سوگند اگر برخوردم به مالى كه به كابين زنان داده شده ، كنيزها با آن مال به ملكيت در آمده ، بيدرنگ آن را ( به بيت المال و صاحبانش ) باز مىگردانم چه در عدالت گشايشى است ، كسى كه عدالت او را به مضيقه و فشار گذارد ، بيدادگرى البته بيشتر دچار فشارش خواهد كرد [ 1 221 ]
[ 220 ]
[ 1 218 ] ما نقل مثل هذا الكلام في مصادر أخرى .
الف « تاريخ » لليعقوبي :
بايع الناس بعد عثمان عليا ( ع ) الاّ ثلاثة من قريش : مروان بن الحكم و سعيد بن العاص و الوليد بن عقبة و كان لسان القوم ، فقال له ( ع ) يا هذا انك قد وترتنا جميعا . . . و تبايعنا على أن تضع عنّا ما اصابنا و تعفى لنا عمّا في أيدينا و تقتل قتلة صاحبنا . فغضب عليّ عليه السّلام و قال :
« أمّا ما ذكرت من و تري إيّاكم فالحقّ و تركم ، و أمّا وضعي عنكم ما أصبتم ، فليس لي أن أضع حقّ اللّه ، و أمّا إعفائي عمّا في أيديكم ، فما كان للّه و للمسلمين فالعدل يسعكم ، و أمّا قتلي قتلة عثمان ، فلو لزمني قتلهم اليوم لزمني قتالهم غدا ، و لكنّ لكم أن أحملكم على كتاب اللّه و سنّة نبيّه ، فمن ضاق عليه الحقّ فالباطل عليه أضيق ، و إن شئتم فالحقوا بملاحقكم » . ( ج 2 ، ص 75 ترجمه فارسي ) .
ب « إثبات الوصيّة » للمسعودي :
اجتمع المهاجرون و الأنصار على محاصرة عثمان و الهجوم عليه حتى قتلوه ، ثمّ [ صاروا مع ] الناس إلى أمير المؤمنين عليه السّلام ليبايعوه ، فامتنع عليهم ، فالحوّا عليه حتّى اكرهوه و تداكّوا عليه تداكّ الإبل على الماء ، فبايعهم على كتاب اللّه و سنّة نبيّه طائعين راغبين . فلمّا بايعوه قام خطيبا في النّاس ،
فحمد اللّه و أثنى عليه ، و ذكرّهم بايّام اللّه ، ثمّ قال بعد كلام طويل في هذه الخطبة : . . .
« ألا و إنّ كلّ قطيعة أقطعها عثمان من مال اللّه مردود على بيت مال المسلمين ، فإنّ الحقّ قديم لا يبطله شيء ، و لو وجدته تفرّق في البلدان لرددته ، فإنّ في الحقّ سعة ، و من ضاق عنه الحقّ ، فالجور عنه أضيق . أقول قولي هذا ، و أستغفر اللّه لي و لكم » . ( ص 126 )
[ 221 ]
[ 1 219 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « تاريخ » يعقوبى :
مردم پس از عثمان با على ( ع ) بيعت كردند جز سه نفر از قريش : مروان بن حكم و سعيد بن عاص و وليد بن عقبه كه سخنگوى آنان بود و به آن حضرت گفت : فلانى ، تو از همه ما خونى در گردن دارى . . . و بيعت ما را بدان شرط بپذير كه آنچه به ما رسيده است واگذارى ، و از آنچه در اختيار داريم در گذرى و كشندگان سرور ما را بكشى . على عليه السلام خشمگين شده گفت :
« امّا درباره خونى كه از شما در گردن دارم يادآورى كردى ، حقّ بوده است ( و بايد آن را از حقّ بگيريد ) ، و امّا واگذارى آنچه نصيب شما شده است ، من حقّ واگذاشتن حقّ خدا را ندارم ، و امّا درگذشتن از آنچه در اختيار شما است ، آنچه متعلّق به خدا و مسلمانان است ، ( چنان عادلانه در ميان همگان تقسيم خواهد شد كه ) عدالت شما را هم فرا مىگيرد : و امّا كشتن كشندگان عثمان ،
آنچه امروز مرا به كشتنشان ملزم كرد فردا به جنگشان ملزم خواهد كرد ، ليكن به نفع شما است كه شما را بر پايه كتاب خدا و سنّت پيامبرش وادارم ، در نتيجه هر كس كه حق بر او تنگ گيرد باطل بر او بيشتر تنگ مىگيرد ، و اگر خواستيد به جايى بپيونديد برويد » .
ب « اثبات الوصية » نوشته مسعودى :
مهاجران و انصار به محاصره عثمان اتفاق نظر يافته بر او هجوم بردند تا اينكه او را كشتند .
آنگاه همراه با مردم به نزد امير المؤمنين رفتند تا با او بيعت كنند . على از آنان نپذيرفت . آن قدر پاى فشردند تا وى را مجبور به پذيرفتن كردند ، و مانند ازدحام شتران تشنه بر سر آبشخور به سويش هجوم آوردند ، پس بر اساس كتاب خدا و سنّت پيامبرش و از سر فرمانبردارى و خواست درونى با آنان بيعت كرد . همينكه با او بيعت كردند ، براى سخن گفتن در ميان مردم برخاست ، پس خداى را سپاس گفت و ستايش كرد ، و روزهاى خاصّ خدا را به ياد آنان انداخت ، آنگاه پس از سخنى طولانى در اين خطبه گفت : . . .
« هان آگاه باشيد هر تيول و بخشش خاصّى را كه عثمان از مال خدا بخشيده ، به بيت المال مسلمانان بازگشتنى است ، چه ، حقّ از پيش محقّق شده را هيچ چيز باطل نمىكند ، و اگر آن حقّ را بيابم كه در سراسر كشور پخش شده بىگمان آن را باز مىگردانم ، چه ، در گستره پهناور حقّ گشايشى است ، و هر كس از حقّ به تنگنا افتد ، از بيداد بيشتر دچار تنگنا گردد . اينست آنچه بايد به شما بگويم ، و براى خود و شما از خدا آمرزش مىطلبم » .
[ 222 ]
