3 تضجّر الإمام من موقف أصحابه
فيا عجبا عجبا و اللّه يميت القلب و يجلب الهمّ من اجتماع هؤلاء على باطلهم و تفرّقكم عن حقّكم فقبحا لكم و ترحا حين صرتم غرضا يرمى :
يغار عليكم و لا تغيرون ، و تغزون و لا تغزون ، و يعصى اللّه و ترضون ( 4 ) فإذا أمرتكم بالسّير إليهم في أيّام الحرّ قلتم : هذه حمارّة القيظ أمهلنا حتّى يسبّخ عنّا الحرّ ، و إذا أمرتكم بالسّير إليهم في الشّتاء قلتم : هذه صبارّة القرّ ، أمهلنا ينسلخ عنّا البرد ، كلّ هذا فرارا من الحرّ و القرّ ؟ فإذا كنتم من الحرّ و القرّ تفرّون ، فأنتم و اللّه من السّيف أفرّ [ 3 346 ] ( 5 ) 4 السّبب الرّئيسيّ في إحباط سياسة الإمام
يا أشباه الرّجال و لا رجال حلوم الأطفال ، و عقول ربّات الحجال ، لوددت أنّي لم أركم و لم أعرفكم ، معرفة و اللّه جرّت ندما ، و أعقبت ذمّا 1 قاتلكم
-----------
( 1 ) بهامش نسختنا المختارة و بعض من النسخ : سدما .
[ 343 ]
دشمن واقع نشدهاند مگر آنكه ذليل گشتهاند . پس شما در مقابل دعوت من به اميد يكديگر نشستيد و به يارى برنخاستيد تا آنكه تجاوزگران از هر سو بر شما تاختند ، و قطعههاى وطن شما به تصرّف ديگران در آمد . ( 2 ) اينك اين برادر از بنى غامد است كه سوارانش وارد انبار شده حسّان بن حسّان بكرى را كشتند و سواران شما را از سنگرها و استحكاماتشان راندند ، و گزارش بس مهمى به من رسيده كه مردى از لشكريان دشمن به خانه زن مسلمان و يك زن ديگر ذمّى غير مسلمان شده خلخال و دستبندها و گلوبندها و گوشوارههاى آنان را مىربايد ، و جز شيون و ناله و انا للّه و انّا اليه راجعون گفتن و فغان و سوگند براى به رحم آوردن او پشتيبانى نداشتهاند و او را از كارش باز نمىدارند ، و پس از آن با غنيمت و به سلامت باز گشته نه هيچ يك از آنان را زخمى رسيد و نه خونى از آنان ريخته شد . با چنين پيشامد اگر مرد مسلمانى از اندوه و تأسف جان دهد نه تنها جاى ملامت نيست ، بلكه او را سزد كه چنين شود [ 2 347 ] ( 3 ) 3 دلتنگى امام از موضعگيرى ياران
شگفتا شگفتى كه سوگند به خدا دل را مىميراند ، و اندوهها پى در پى مىآورد كه آن گروه در باطل خود همرأيند و شما از حقّتان متفرّقيد . رويتان زشت و زبونى هماغوشتان باد كه شما فقط هدفى شدهايد كه از هر سو نشانه تير دشمن هستيد ، از هر طرف غارتگران بر شما مىتازند و شما در خانه نشسته بر آنان نمىتازيد ، به جنگ شما مىآيند و شما به جنگشان نمىرويد ، و خدا آشكارا معصيت مىشود و شما رضايت داده پروا نداريد ( 4 ) چون شما را در روزهاى تابستان فرمان بسيج به طرف دشمن دادم گفتيد : گرما شديد است مهلتى ده تا فشار گرما از ما سبك شود ، و چون در روزهاى زمستان شما را فرمان بسيج دادم گفتيد : سوز سرما است مهلتى ده تا سرما رخت بربندد ، همه اين سخنان براى فرار از گرما و سرما است ؟ شما كه از گرما و سرما مىگريزيد ، پس به خدا سوگند از شمشير گريزانتريد [ 3 347 ] ( 5 ) 4 علّت اصلى عدم موفقيّت سياست امام
اى مرد نمايانى كه مردى نداريد انديشه و آرمانهاى بچگانه و عقلهاى نوعروسان به حجله نشسته چه دوست داشتم كه شما را هيچ نديده و نمىشناختم ، شناختى كه به خدا سوگند بس پشيمانى به بار آورده اندوهها به جاى گذاشته است ، خدا
[ 344 ]
اللّه لقد ملأتم قلبي قيحا ، و شحنتم صدري غيظا ، و جرّعتموني نغب التّهمام أنفاسا ، و أفسدتم عليّ رأيي بالعصيان و الخذلان ، حتّى لقد قالت قريش : إنّ ابن أبي طالب رجل شجاع و لكن لا علم له بالحرب . للّه أبوهم و هل أحد منهم أشدّ لها مراسا و أقدم فيها مقاما منّي ؟ لقد نهضت فيها و ما بلغت العشرين ، و ها أنا قد ذرّفت على السّتّين و لكن لا رأي لمن لا يطاع . [ 4 348 ] ( 6 )
[ 345 ]
مرگتان دهد دلم را از خون و چرك پر كرديد ، و سينهام را از جوش و غيظ انباشتيد ،
هموم گوناگون را جرعه جرعه و در هر نفس كشيدن به گلويم ريختيد ، با سرپيچى و يارى نكردن رأيم را تباه كرديد ، تا كار بدان جا رسيد كه مردمى از قريش گفتند : پسر ابو طالب مرد دلاوريست ولى به فن جنگ دانا نيست . خدا پدرشان را خير دهد آيا كسى از آنان در ميدان جنگ كار ازمودهتر و پا برجاتر ، و در موقعيت خطرناك با سابقهتر از من هست ؟ هنوز عمرم به بيست نرسيده بود كه در ميدانهاى كارزار قد برافراشتم ،
اينك از شصت سال گذشتهام ، ولى چه بايد كرد ؟ كسى كه اطاعت نشود رأى او هم اثر ندارد [ 4 349 ] ( 6 )
[ 346 ]
[ 1 340 ] ما روي مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى .
الف « أنساب الأشراف » للبلاذري :
492 قالوا : و دعا معاوية سفيان بن عوف الأزدي ثمّ الغامدي ، فسرّحه في ستة آلاف من أهل الشام ذوي بأس و إناءة . . . و أتى الأنبار فأغار عليها ، فقاتله من بها من قبل عليّ ، فأتى على كثير منهم و أخذ أموال الناس و قتل أشرس بن حسّان البكري عامل علي ثم انصرف . و أتى عليّا علج ،
فأخبره الخبر ، و كان عليلا لا يمكنه الخطبة ، فكتب كتابا قرىء على الناس ، و قد أدني عليّ من السدّة التي كان يخرج منها ليسمع القراءة ، و كان نسخة الكتاب :
« أمّا بعد ، فإنّ الجهاد باب من أبواب الجنّة ، فمن تركه ألبس ثوب الذّلّة ، و شملة البلاء ، و ديّث بالصّغار ، و سيم الخشف ، و منع النّصف . . . » .
[ 2 340 ] ما جاء مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :
الف « أنساب الأشراف » للبلاذري :
« و قد دعوتكم إلى جهاد هؤلاء ليلا و نهارا ، و علانية و سرّا ، و أمرتكم أن تغزوهم قبل أن يغزوكم ،
فإنّه ما غزي قوم في عقر دارهم إلاّ ذلّوا ، فتواكلتم و تخاذلتم ، و ثقل عليكم قولي ، و عصيتم أمري ،
و اتّخذتموه وراءكم ظهريّا ، حتّى شنّت عليكم الغارات من كلّ ناحية ، هذا أخو غامد قد وردت خيله الأنبار ، فقتل ابن حسّان البكريّ ، و أزال مسالحكم عن مواضعها ، و قتل منكم رجالا صالحين .
لقد بلغني أنّ الرّجل من أهل الشّام كان يدخل بيت المرأة المسلمة و الاخرى المعاهدة فيأخذ حجلها و قلبها و رعاثها و قلادتها . . . » .
[ 3 342 ] ما جاء مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :
الف « أنساب الأشراف » :
« فيا عجبا عجبا يميت القلب ، و يجلب الهمّ ، و يسعر الاحزان من جدّ هولاء القوم في باطلهم و فشلكم عن حقّكم فقبحا و ترحا ، [ حيث ] صرتم غرضا يرمى : يغار عليكم و لا تغيرون ، و يعصى اللّه فترضون ، إذا قلت لكم اغزوا عدوّكم في الحرّ ، قلتم هذه حمارّة القيظ من يغزو فيها ؟ أمهلنا ينسلخ [ عنّا ] الحرّ ، و إذا قلت : أغزوهم في أنف الشّتاء ، قلتم الصّرّ و القرّ ، أفكلّ هذا منكم فرار من الحرّ و القرّ ؟ فأنتم و اللّه من السّيف أفرّ » .
ب « الغارات » :
« فيا عجبا عجبا و اللّه يميت القلب ، و يجلب الهم ، و يسعر الأحزان ، من اجتماع هؤلاء
[ 347 ]
[ 1 341 ] ترجمه روايات منابع ديگر ( از ميان روايات به چهار روايت نزديكتر به متن و كاملتر اكتفا مىشود ) .
الف « انساب الأشراف » نوشته بلاذرى :
492 گفتهاند : معاويه سفيان بن عوف ازدى غامدى را فراخوانده به فرماندهى شش هزار نفر از شجاعان جنگازموده از مردم شام فرستاد . . . وى به انبار آمد ، كارگزار على در آنجا با وى جنگيد ، غامدى بر آن عده اندك پيروز شده اموال مردم را گرفته أشرس بن حسان بكرى كارگزار على را كشت و سپس برگشت . يكى از بوميان به نزد على آمده به وى خبر داد . على بيمار بود و نمىتوانست خطبه بخواند ، لذا نامهاى نوشت كه براى مردم خوانده شود ، خود روى سكوى در مسجد نشست تا خواندن نامه را بشنود . متن نامه چنين است :
پس از سپاس خدا و درود بر پيامبر اكرم ، جهاد دريست از درهاى بهشت ، كه هر كس بدان پشت كرد ، لباس خوارى بر او پوشانيده شود ، گرفتاريها از هر سو او را در برگيرد ، و زبونى بر او چيره شود ، و نشان نابودى بر چهرهاش نمودار ، و از حقّ و انصاف منع گردد . . .
[ 2 343 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « انساب الأشراف » :
و شما را ، شبانه و روزانه ، آشكار و نهان ، به جهاد با آن مردم فراخوانده ، دستور دادم به جنگشان بشتابيد پيش از آنكه به جنگتان آيند ، زيرا هرگز مردمى در ميان خانه و سرزمين خود مورد هجوم دشمن واقع نشدهاند جز اينكه خوار و بيمقدار گرديدهاند ، اما شما به اميد يكديگر نشستيد و به يارى برنخاستيد ، و سخن من بر شما گران آمد ، و از فرمانم سر پيچيديد ، و آن را به پشت سر انداختيد ، تا اينكه از هر سو پي در پى بر شما تاختند ، و اينك اين شخص از بنى غامد است كه سوارانش وارد انبار شده ابن حسّان بكرى را كشتهاند ، و سواران شما را از پادگان خود بيرون راندهاند ، و افراد شايستهاى از شما را كشته است . از اينها بدتر ، گزارش دادهاند كه شخصى از مردم شام به خانه زن مسلمان و ديگرى از غير مسلمانان هم پيمان وارد شده خلخال و دستبند و گوشواره و گردنبندشان را مىربايد . . .
[ 3 343 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « انساب الأشراف » :
شگفتا شگفت شگفتى كه دل را مىميراند ، غم را مىكشاند ، و آتش اندهان را مىافروزد جدّيت آن گروه در اطراف باطلشان و سستى شما از گرد حقّتان رويتان زشت و زبونى هما غوشتان باد كه به صورت نشانه تيراندازان در آمده بر شما مىتازند و شما نمىتازيد ، و خدا معصيت مىشود و با سكوت خود رضايت مىدهيد ، همينكه به شما گفتم در گرما با دشمنانتان بجنگيد ، گفتيد :
اكنون گرما شديد است چه كسى در چنين گرمايى مىجنگد ؟ به ما مهلت ده تا گرما از ميان برود ،
و چون به شما گفتم : در ميان سرما به جنگشان برويد ، گفتيد سرما و سوز يخبندان است ، آيا واقعا اين بهانهها همه گريز از گرما و سرما است ؟ در اين صورت به خدا سوگند از شمشير گريزانتريد ب « الغارات » :
[ 348 ]
[ 3 342 ] جعلى باطلهم و تفرّقكم عن حقّكم فقبحا و ترحا ، صيّرتم أنفسكم غرضا يرمى : يغار عليكم و لا تغيرون ، و تغزون و لا تغزون ، و يعصى اللّه و ترضون ، و يقضى إليكم فلا تأنفون ، قد ندبتكم إلى جهاد عدوّكم في الصّيف فقلتم هذه حمارّة القيظ ، أمهلنا حتّى ينسلخ عنّا الحرّ ، فكلّ هذا فرارا من الحرّ و الصرّ ، فأنتم و اللّه من السّيف أفرّ لا و الّذي نفس ابن أبي طالب بيده [ عن ] السّيف تحيدون فحتّى متى ؟ و إلى متى ؟ » .
[ 4 344 ] ما جاء مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :
الف « أنساب الأشراف » :
« يا أشباه الرّجال و لا رجال يا أحلام الأطفال ، و عقول ربّات الحجال ، لوددت أنّي لم أركم ،
و أنّ اللّه أخرجني من بين أظهركم ، فلقد وريتم صدري غيظا ، و جرّعتموني نغب التّهمام أنفاسا ،
و أفسدتم عليّ رأيي بالعصيان و الخذلان ، حتّى قالت قريش : ابن أبي طالب شجاع و لكنّه لا علم له بالحرب . للّه أبوهم و هل منهم أحد أشدّ لها مراسا و مقاساة منّي ؟ لقد نهضت فيها و ما بلغت العشرين ، فها أنا ذا قد ذرّفت على السّتّين و لكنّه لا رأي لمن لا يطاع ، و السّلام » ( ج 2 ، ص 43 442 ) .
ب « الغارات » :
« يا أشباه الرّجال و لا رجال يا طغام الاحلام أحلام الأطفال ، و عقول ربّات الحجال ، اللّه يعلم لقد سئمت الحياة بين أظهركم ، و لوددت أنّ اللّه يقبضني إلى رحمته من بينكم ، و ليتني لم أركم ،
و لم أعرفكم ، معرفة ، و اللّه ، جرّت ندما و أعقبت سدما . أو غرتم ، يعلم اللّه ، صدري غيظا ،
و جرّعتموني جرع التّهمام أنفاسا ، و أفسدتم عليّ رأيي و خرصي بالعصيان و الخذلان ، حتّى قالت قريش و غيرها : إنّ ابن أبي طالب رجل شجاع ، و لكن لا علم له بالحرب . للّه أبوهم و هل كان منهم رجل أشدّ مقاساة و تجربة ، و لا أطول لها مراسا منّي ؟ فو اللّه لقد نهضت فيها و ما بلغت العشرين ، فها أنا ذا قد ذرّفت على السّتّين و لكن لا رأي لمن لا يطاع » . ( ج 2 ، ص 77 474 ) .
ج « الكامل » ( ج 1 ، ص 21 20 ) ، د « الأغاني » ( ج 15 ، ص 266 ) و ليس فيهما كلمة حريّة أن يحتاج بها للذّكر .
[ 349 ]
[ 3 343 ] متن نقل شده از روايت الغارات با روايت انساب الأشراف و نهج البلاغه بسيار شبيه است و اختلاف آن هم براى اهل تحقيق روشن مىباشد ، تنها در اين روايت افزون بودن عبارت آخر است كه امام مىفرمايد :
نه ، سوگند بدان كس كه جان فرزند ابى طالب به دست قدرت او است ، تا كى و تا چه زمانى از شمشير ، خود را دور و بركنار مىگيريد ؟
[ 4 345 ] ترجمه روايات منابع ديگر :
الف « انساب الأشراف » :
اى مردنماهاى نامرد گرفتار رؤياهاى كودكان و دارنده خردهاى به حجله نشستگان ، آرزو داشتم هرگز شما را نديده بودم ، و آرزو دارم خدا مرا از ميان شما بيرون برد ، سينهام را از خشم بر افروختيد و اندوه و غم در هر نفس در گلويم ريختيد ، و با نافرمانى و به يارى برنخاستن انديشهام را تباه ساختيد ، تا آنجا كه قريش گفتند : پسر ابى طالب شجاع است ليكن از دانش جنگ بى بهره مىباشد . خدا پدرشان را بيامرزاد آيا هيچ يك از آنان مىتواند ادعا كند كه از من جنگازمودهتر و استوارتر در برابر سختيهايش هست ؟ بيست ساله بودم كه در ميدانهاى كارزار قد برافراشتم ، و اينك از شصت سالگى گذشتهام و همچنان در ميدانهاى جنگ هستم ليكن چه بايد كرد ، انديشه كارا ندارد آنكه فرمانش نبرند . و السّلام .
ب « الغارات » :
اى مردنماهاى نامرد فرومايگان رؤيا پرست ، كه رؤياهاى كودكان داريد ، و خرد نوعروسان به حجله نشسته ، خدا مىداند كه از زيستن در ميان شما به ستوه آمدهام ، و آرزو دارم جان مرا گرفته از ميان شما به ساحت رحمت خود برد ، اى كاش هرگز با شما رو به رو نشده بودم و شما را نشناخته بودم ، زيرا شناختى بود كه سوگند به خدا پشيمانى به بار آورد و اندوه در پى داشت ، خدا مىداند سينهام را از آتش خشم فروزان كرديد ، و در هر نفس اندوهها در گلويم ريختيد ، و با نافرمانى و يارى نكردن انديشهام را به تباهى كشانيديد ، تا آن جا كه قريش و ديگران گفتند : پسر ابى طالب البته شخصى شجاع است ولى از دانش جنگ اطلاع ندارد . خدا پدرشان را بيامرزد آيا در ميان آنان شخصى در جنگ از من استوارتر و آزمودهتر و سابقهدارتر وجود دارد ؟ چه ، به خدا سوگند هنوز به سنّ بيست سالگى نرسيده در ميدانهاى جنگ قد برافراشتم و اينك سنّم از شصت سال در گذشته است و هنوز هم همچنان مرد ميدانهاى پيكارم ، ليكن چه بايد كرد ؟ انديشه كارا و مؤثر نمىماند براى آنكس كه به فرمانش نكنند .
ج و د « كامل و أغانى » :
در متن اين دو روايت نكته تازهاى نيست كه در دو روايت انساب الأشراف و الغارات نيامده باشد ، لذا نيازى به ترجمه آن دو ديده نمىشود .
[ 350 ]
[ 351 ]
