[ توضيح مترجم ]
اشعث بن قيس ، در اصحاب امير المؤمنين ، مانند عبد اللّه بن ابى سلول بود در اصحاب پيغمبر ( ص ) كه هر دو مردمانى جاه طلب و از سران منافقين بودند . قيس و محمد پسران اشعث نيز اين خوى خودخواهى و نفاق و دشمنى با حق را از پدرشان به ميراث بردند و در قضيه كربلا پس از دعوت از سيّد الشهداء ، از سران لشكر كوفه و كربلا بودند . اما دو اسارتى كه امير المؤمنين به آن اشاره فرموده يكى در زمان كفرش بود كه براى خونخواهى پدرش جنگى بر پا كرد و اسير شد ، بار ديگر در زمان اسلامش بود ، كه پس از رسول خدا ( ص ) قبايلى از عرب مرتد شدند ، از جمله قبيله « بنى وليعه » بود كه چون زياد بن لبيد انصارى با آنها جنگيد ناچار به اشعث پناهنده شدند و از او يارى جستند ، اشعث در خواست آنان را اجابت كرد مشروط به آنكه او را به پادشاهى برگزينند ، پس تاجى بر سرش گذارده به رسم پادشاهى بر او سلام كردند ، چون قبيله بنى وليعه بوسيله اشعث قوى شدند ، أبو بكر خليفه ، زياد را بوسيله مهاجرين أبى اميّه تقويت كرد . آنان اشعث را شكست داده در حصارى محاصرهاش كردند . چند روز محاصره ادامه يافت ، پس از آن اشعث پنهانى از حصار به زير آمده براى خود و ده نفر از قبيله امان خواست تا او را نزد أبى بكر ببرند .
پس در حصار را گشود و تمام آن افرادى كه عدهشان هشتصد نفر و از خويشان اشعث بودند ، جز چهارده نفر به دست مسلمانان كشته شدند و اشعث را با ده نفر دست و پا بسته نزد أبو بكر بردند . أبو بكر از او در گذشت و خواهر كور خود را كه امّ فروه نام داشت به او تزويج كرد و در روز عروسى در ميان كوچههاى مدينه به هر چهارپايى كه مىرسيد با شمشير كشيده دست و پايش را مىبريد و ذبحش مىكرد و به مردم مىگفت بخوريد وليمه عروسى است ،
قيمتش به عهده من است . از چنين ازدواج مباركى فرزندان برومندى ، ( قاتل مسلم و سيّد الشهداء و فرمانده سپاه عبيد اللّه زياد ) به وجود آمد . اين است اجمال آنچه مورخين درباره اشعث و خيانت به قومش و به كشتن دادن قبيلهاش ذكر كردهاند .
و آنچه سيّد رضىّ فرموده كه اين قضيه در يمامه و درباره اشعث و خالد بن وليد است ،
مدرك درستى در دست نيست .
اما آنچه امير المؤمنين در منبر كوفه فرمود كه اشعث به سخن آن حضرت اعتراض كرد اينست كه پس از انجام كار خوارج آن حضرت در منبر پيشامد حكمين را مىفرمود ، شخصى از اصحابش از جاى برخاست و گفت ما را در اول از حكومت بازداشتى بعد از آن امر كردى ،
ما نمىدانيم رشد در كدام بوده است . آن حضرت پس از شنيدن اين سخن دو دستش را محكم به هم زد و فرمود : « اين جزاى كسى است كه « عقده را ترك كرده است » مقصود آن
[ 257 ]
حضرت اين بود كه اين جزاى شما است كه بى صبرى كرديد و با تأمل و بصيرت به كار اقدام نكرديد و با شتاب به اجابت اين پيشنهاد اصرار ورزيديد . اشعث گمان كرد كه آن حضرت مىگويد اين جزاى من است كه صبر و تأمل در كار نكردم و به حكميت تن در دادم . اين بود كه اشعث بىتأمل گفت يا امير المؤمنين اين سخن به ضرر تو است نه به نفعت . و امير المؤمنين اين سخن را در پاسخ او گفت .
[ 258 ]
19 عرف النّار و من كلام له عليه السّلام
قاله للأشعث بن قيس و هو على منبر الكوفة يخطب ، فمضى في بعض كلامه شيء اعترضه الأشعث ، فقال : يا أمير المؤمنين ،
هذه عليك لا لك . فخفض إليه بصره ، عليه السّلام ، ثمّ قال :
التّعريف بالغادر المستأثر
و ما يدريك ما عليّ ممّا لي ، عليك لعنة اللّه و لعنة اللاّعنين حائك بن حائك منافق بن كافر و اللّه لقد أسرك الكفر مرّة و الإسلام أخرى فما فداك من واحدة منهما مالك و لا حسبك . ( 1 ) و إنّ امرأ دلّ على قومه السّيف ، و ساق إليهم الحتف ، لحريّ أن يمقته الأقرب و لا يأمنه الأبعد [ 1 262 ] ( 2 ) [ قال السيّد الشّريف ] : يريد أنّه أسر في الكفر مرّة و في الإسلام مرّة . و أمّا قوله ، عليه السّلام ، : « دلّ على قومه السّيف » ،
[ 259 ]
19 خيانتكار بخشى از سخنان آن حضرت عليه السّلام است
اين سخن را به أشعث بن قيس فرموده است . داستان آن چنين است كه امير المؤمنين بر منبر كوفه خطبه مىخواند ، در ضمن سخن چيزى گفت كه اشعث به ميان سخن آمده گفت : امير المؤمنين اين سخن كه گفتى به زيان تست و به سودت نيست . لذا آن حضرت زير چشمى به تندى نگاهى به او كرد و آنگاه گفت :
شناسانيدن خائن خود پرست
تو كجا سود و زيان من را توانى تشخيص داد اى لعنت خدا و هر لعنت كننده بر تو باد جولا پسر جولا ، منافق كافرزاده به خدا سوگند يك بار كفر ترا به اسيرى برده بار ديگر اسلام طناب اسارت به گردنت افكنده است ، و در هيچ يك از اين دو اسارت مال و جاهت فديه تو نشد . ( 1 ) البتّه شخصى كه شمشير را بر سر قومش راهنمايى كند و مرگ ناگهانى را به سوى آنان بكشاند ، مىسزد كه خويشان نزديك او را دشمن دارند و بيگانگان دور به او اطمينان نكنند و امينش ندانند [ 1 263 ] ( 2 ) [ سيّد شريف رضى گويد : ] مقصود آن حضرت اين است كه اشعث يكبار در روزگار كافر بودنش اسير شد ، و يكبار ديگر نيز در روزگار اسلام ( پس از اينكه از اسلام برگشت و در جنگ مغلوب گرديد ) . امّا آنكه فرموده است : « شمشير را بر سر قومش راهنمائى كرد » منظور
[ 260 ]
فأراد به حديثا كان للأشعث مع خالد بن الوليد باليمامة ، غرّ فيه قومه و مكر بهم حتّى أوقع بهم خالد ، و كان قومه بعد ذلك يسمّونه : « عرف النّار » ، و هو اسم للغادر عندهم . ( 3 )
[ 261 ]
امير المؤمنين ، عليه السلام ، مذاكرهايست كه اشعث ( پس از محاصره شدن براى تسليم ) با خالد بن وليد در يمامه داشت ، در اين مذاكره قوم خود را فريب داد و بدانان نيرنگ زد ، تا اينكه خالد بر سر آنان فرود آمد و در ميانشان شمشير گذارد ، از آن پس بود كه خويشانش او را « عرف النار » ناميدند ، و اين نام در اصطلاح آن مردم براى خيانتكار و پيمانشكن به كار مىرود . ( 3 )
[ 262 ]
[ 1 258 ] ما نقل مثل هذا الكلام في مصادر أخرى :
« الأغاني » لأبي الفرج الأصفهاني :
حدّثنا أحمد بن عبيد اللّه بن عمّار و أحمد بن عبد العزيز الجوهري ، قالا : حدّثنا عمر بن شبه ،
قال حدّثنا محمّد بن أبي رجاء ، قال حدّثنا إبراهيم بن سعد ، قال : قال عبد اللّه بن عدي بن الخيار :
شهدت الحكمين ، ثمّ أتيت الكوفة ، و كانت لي إلى عليّ ، عليه السّلام ، حاجة ، فدخلت عليه ،
فلمّا رآني قال : مرحبا بك يا بن أمّ قتال ، أزائرا جئتنا أم لحاجة ؟ فقلت : كل جاء بي جئت لحاجة ،
و احببت أن أجدّد بك عهدا . و سألته عن حديث ، فحدّثني على أن لا أحدّث به حديثا . فبينا أنا يوما بالمسجد في الكوفة ، إذا عليّ ، صلوات اللّه عليه ، متنكب قرنا له ، فجعل يقول : الصلاة جامعة و جلس على المنبر . فاجتمع الناس ، و جاء الأشعث بن قيس ، فجلس إلى جانب المنبر . فلمّا اجتمع النّاس و رضي منهم قام فحمد اللّه و أثنى عليه ثمّ قال :
« أيّها النّاس ، إنّكم تزعمون أنّ عندي من رسول اللّه ، صلّى اللّه عليه و سلّم ما ليس عند النّاس ألا و إنّه ليس عندي إلاّ ما في قرني هذا » . ثمّ نكب كنانته ، فأخرج منها صحيفة فيها :
« المسلمون تتكافأ دماؤهم و هم يد على من سواهم ، من أحدث حدثا أو آوى محدثا ، فعليه لعنة اللّه و الملائكة و النّاس أجمعين » 1 .
فقال له الأشعث بن قيس : هذه و اللّه عليك لا لك ، دعها تترحل . فخفض عليّ ، صلوات اللّه عليه ، إليه بصره و قال :
« ما يدريك ما عليّ ممّا لي ، عليك لعنة اللّه و لعنة اللاّعنين ، حائك ابن حائك ، منافق ابن منافق ، كافر ابن كافر و اللّه لقد أسرك الإسلام مرّة و الكفر مرّة ، فلا فداك من واحد منهما حسبك و لا مالك » .
ثمّ رفع اليّ بصره فقال : يا عبد اللّه
أصبحت قنا لراعي الضأن يلعب بي
ما ذا يريبك منّي راعي الضان ؟ 2
فقلت بأبي أنت و أمّي قد كنت و اللّه أحبّ أن اسمع هذا منك . قال : هو و اللّه ذلك . قال :
فما قيل لي من بعدها من مقالة
و لا علقت منّي جديدا و لا درسا
-----------
( 1 ) و هذا الحديث رواه البخاري بسنده عن الشعبي ، عن أبي جحيفة ، عن علي بن أبي طالب ،
رضي اللّه عنه ، قال يعني الشعبي : سمعت أبا جحيفة قال : سألت عليّا رضي اللّه عنه : هل عندكم شيء ممّا ليس في القرآن ، فقال : و الّذي فلق الحبّة و برأ النسمة ، ما عندنا إلاّ ما في القرآن ، ألا فهما يعطى رجل في كتابه و ما في الصحيفة . قلت : و ما في الصحيفة ؟ قال : العقل و فكاك الاسير و أن لا يقتل مسلم بكافر .
-----------
( 2 ) قال : عمّر أميّة بن الأسكر عمرا طويلا حتى خرف ، فكان ذات يوم جالسا في نادي قومه
[ 263 ]
[ 1 259 ] ترجمه روايت « اغاني » :
احمد بن عبيد اللّه و احمد بن عبد العزيز براى ما حديث كرده ، هر دو از قول عمر بن شبه ، و او از محمّد بن ابى رجاء ، و او از ابراهيم سعد حديث كردند ، ابراهيم گويد : عبد اللّه بن عدى بن الخيار گفت : در جريان حكميت حكمين حاضر بودم ، سپس به كوفه آمدم و با على ، عليه السلام ،
كارى داشتم ، بر او وارد شدم . همينكه مرا ديد گفت : خوشامدى فرزند ام قتال ، براى ديدار ما آمدهاى يا نيازمندى ؟ گفتم هميشه نيازى مرا به سوى تو كشانيده است ، و دوست داشتم كه با تو تجديد عهد كنم . حديثى از او پرسيدم ، به شرط حديث نكردن آن را برايم گفت . روزى در مسجد كوفه بودم كه على ، صلوات اللّه عليه ، را ديدم جعبهاى از شانه آويخته آمد و شروع كرد به گفتن :
نماز گرد آمدن و بر منبر نشست . مردم گرد آمدند ، اشعث بن قيس هم آمده كنار منبر نشست .
چون مردم به اندازه كافى گرد آمدند برخاسته سپاس خداى را گزارد و بر او ستايش فرستاد و سپس گفت : مردم ، شما ادعا مىكنيد كه مطلبى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در نزد من موجود است كه در نزد ديگر مردم نيست هان بدانيد كه چيزى جز آنچه در اين جعبه دارم در نزد من نيست . سپس جعبه را گشوده نوشتهاى در آورد كه در آن نوشته بود : « حفظ خون مسلمانان بر گردن همه آنان است و همگى در برابر ديگران قدرت يكپارچهاى هستند ، هر كس بدعتى آورد يا بدعتگذارى را پناه داد ، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر او باد » 1 اشعث بن قيس به او گفت :
اين سخن ، به خدا سوگند ، به زيان توست نه به سودت ، بگذار بگذرد . على ، صلوات اللّه عليه ،
نگاهش را به سوى او پايين آورده گفت :
« چه ترا آگاه مىگرداند كه چه چيزى بر زيان من است از آنچه به سود من است ، لعنت خدا و لعنت كنندگان بر تو باد ، جولا پسر جولا ، منافق پسر منافق ، كافر پسر كافر به خدا قسم يكبار اسلام ترا اسير ساخته است و بار ديگر كفر ، و در هيچ يك از آن دو اسارت ، نه نژاد تو باعث رهائيت شد و نه دارائيت » .
آنگاه نگاهش را به سوى من برداشته گفت : عبد اللّه بازيچهاى گرديدهام كه گوسفند چران با من بازى كند ، چه چيزى از من ترا بدين گمان افكندهاى گوسفند چران ؟ 2 گفتم : پدر و مادرم فداى تو باد به خدا قسم آرزو داشتم همين را از تو بشنوم . گفت : به خدا قسم اين همان سخن است و گفت : از اين پس هيچ گفتهاى به من گفته نخواهد شد ، و نه لباس نوى از من آويزان مىشود و نه كهنهاى .
-----------
( 1 ) اين حديث را بخارى به سند خود تا شعبى ، و او از ابى جحيفة روايت مىكند و او از على ابن ابي طالب رضي اللّه عنه . شعبى گويد : از ابى جحيفة شنيدم كه گفت : از على رضى اللّه عنه پرسيدم : آيا در نزد شما چيزى هست كه در قرآن نباشد . گفت : به كسى كه دانه را شكافت و جان را آفريد سوگند كه چيزى جز آنچه در قرآن هست در نزد ما نيست . هان هر دو را شخصى مىدهد كه در كتابش و در صحيفه هست . گفتم : در صحيفه چيست ؟ گفت : عقل ، رها كردن اسير و اينكه مسلمانى بوسيله كافرى كشته نشود .
-----------
( 2 ) گويند : اميّة بن اسكر روزگارى دراز بزيست تا آنكه خرد از سرش پريد . روزى در نشست كسانش نشسته ، با خود سخن مىگفت ، ناگاه چشمش به گوسفند چرانى از خويشانش افتاده از او در شگفت شد ، پس برخاست به سوى او شتابد كه بر رو در افتاد ، شبان از او خنديد . دو فرزندش آمدند ، همينكه آن دو را ديد سروده زيرا را بدانان گفت :
فرزندان اميّه من از شما بىنيازم ، و بى نيازى جز اين نيست كه من لرزان و رو به نيستى روانم .
فرزندان اميه پيرى مرا پاس نمىداريد ، و بدين گونه بودن شما با داشتن داغ نبودنتان براى من يكسان است . . .
براى گوسفند چران به گونه ميمونى در آمدهام كه مرا ريشخند كند ، چه چيزى از من ترا بدين گمان مىافكند اى گوسفند چران . . .
و امير المؤمنين بدين بيت از شعر اميّه تمثّل جست .
[ 264 ]
و هو يحدث نفسه ، إذ نظر إلى راعي ضأن لبعض قومه يتعجب منه ، فقام لينهض فسقط على وجهه ،
فضحك الراعي منه ، و أقبل ابناه إليه ، فلمّا رآهما أنشأ يقول :
بني أميّة إنّي عنكما غان
و ما الغنى غير أنّي مرعش فان
بني أميّة ألا تحفظا كبري
فإنّما أنتما و الثكل سيّان . . .
أصبحت قردا لراعي الضأن يسخر بي
ما ذا يريبك منّي راعي الضان . . .
فتمثّل أمير المؤمنين بهذا البيت من شعره .
( أبو الفرج الاصفهاني ، الأغاني ، ج 18 ، ص 159 ، ط مصر ، بتصحيح الاستاذ الشيخ احمد الشنقيطي ) .
[ 265 ]
