سند
اين خطبه بوسيله افراد زير نقل شده است :
1 جاحظ ( ف . 255 ه . ق . ) در « البيان و التبيين » ، ج 2 ، ص 70 و 71 .
2 ابن قتيبة ( ف 276 ه . ق . ) در « عيون الاخبار » ، ج 2 ، ص 237 .
3 ابن عبد ربّه ( ف 328 ه . ق . ) در « عقد الفريد » ، ج 4 ، ص 88 .
و هر سه بزرگوار آن را به معاويه نسبت دادهاند ، ابن عبد ربّه بدون هيچ سندى و جاحظ و ابن قتيبه از قول شعيب بن صفوان آن را نقل كردهاند . جاحظ پس از نقل خطبه خود اظهار نظر مىكند كه اين خطبه به دلايلى ( كه در صفحه آخر نقل مىشود ) از معاويه نيست و به سخن على ، رضى اللّه عنه ، و هدفها و حالات او بيشتر مىماند تا به سخن معاويه .
ابن قتيبة هيچ اظهار نظر نمىكند و مىگويد : « بلغنى عن شعيب بن صفوان قال :
خطب معاوية فقال » روايت هر سه بسيار شبيه و نزديك به هم است ، و هر سه روايت با روايت سيّد رضىّ در نهج البلاغه اختلاف ناچيزى دارد . احتمالا سيّد رضىّ هر سه روايت را ديده است و از يكى از آنها يا روايت ديگرى شبيه بدانها نقل كرده است كه اظهار نظر جاحظ را هم در نهج البلاغه آورده است .
درباره شعيب بن صفوان ، علاّمه ذهبى در « ميزان الاعتدال » ( ج 2 ، ص 276 ) ، از قول ابن عدى مىگويد : آنچه از وى روايت شده اعتبار و ارزش ندارد . ابو حاتم رازى هم دربارهاش گفته است : كسى به گفته او احتجاج نمىكند .
بدين نكته نيز بايد توجّه داشت كه سيّد رضى به دليل اظهار نظر سبك شناسانه جاحظ آن را به امير المؤمنين منسوب ندانسته ، گفته جاحظ را تأييدى براى عمل خود و راويان ديگر مبنى بر عدم تناسب روحيات معاويه با محتواى سخن ، و هماهنگى آن با روحيه و سبك بيان و سابقه عملى و فكرى امير المؤمنين گرفته است ، از اينها گذشته ، اختلاف مختصرى كه در روايت نهج البلاغه با منابع فوق الذكر ، بخصوص البيان و التبيين ، وجود دارد ، نشانگر آنست كه سيّد رضى روايت خود را از منبع موثقترى گرفته است .
محمد بن طلحه شافعى ( ف . 652 ه . ق . ) در كتاب « مطالب السؤول » ( نسخه خطى ورق 54 ) مىنويسد كه امير المؤمنين اين خطبه را در مسجد كوفه و در برابر عموم مردم ايراد كرده است . همين تعيين محل سخنرانى و موقعيت بيان آن نشان مىدهد كه ابن طلحه آن
[ 391 ]
را از نهج البلاغه نگرفته ، بلكه از منبع ديگرى نقل كرده ، ليكن بنا به عادت بدون ياد آورى منبع آن .
در حاشيه نسخه خطّى نهج البلاغه كه در سال 700 ه . ق . بوسيله احمد بن سلمان ابن محمد العتايقى در بغداد نوشته شده ، به خطى مغاير با خط متن ، نوشتهاند :
إنّ معاوية كان يبعث اصحابه الشاميّين إلى كوفة ليتحفّظ خطبة يخطبها على عليه السّلام يوم الجمعة ، فيخطب هو بها في جمعة أخرى ، فالالتباس حصل من هذا السبب .
