قسم يكم استقراء
و تجربه همه انواع يا افراد يك موضوع مانند همه انواع جانداران يا همه افراد يك نوع جاندار كه بطور كلى موضوع قضيه علمى قرار ميگيرد ، مانند اينكه همه انواع حيوانات توليدمثل ميكنند . البته مشاهده مستقيم اغلب انواع يك موضوع ( مثلا حيوان ) مخصوصاً با گسترش وسيع علوم حيوان شناسى در دوران ما ، در روى زمين ، امكانپذير است ، و با اينحال ميتوان با يك مسامحه جزئى ادعاى كليت نموده و قضيه را بعنوان يك قضيه علمى مطرح كرد . ولى بايد در نظر گرفت كه همين مسامحه جزئى بايستى مورد توجه و تذكر قرار بگيرد ، تا بررسىكنندگان به اشتباه نيفتند . استقراء و تجربه در همه افراد يك موضوع نه امكانپذير است و نه مورد احتياج . ما با شناخت يك موضوع از نظر عناصر اصيل آن ميتوانيم درباره افراد آن موضوع ،
قضيه كلى صادر كنيم ، وقتى كه ما هويت آب را با همه عناصر اصيل آن شناختيم ،
ميتوانيم آنرا موضوع يك قضيه علمى معرفى كرده بگوئيم : همه افراد و مصاديق آب چنين و چنان است بجز مشخصات موضعى مانند املاح گوناگون كه در آبهاى روى زمين بطور متفاوت وجود دارد . خلاصه براى تشكيل يك قضيه علمى كه از كليت و شمول بر افراد يك موضوع برخوردار بوده باشد ، كافى است كه هويت آن موضوع را بطور صحيح بشناسيم . در صورتيكه براى بيان يك قضيه
[ 298 ]
علمى درباره انواع يك جنس ، شناخت هويت آن جنس كافى نيست ، بلكه بايد هر نوعى را با همه مختصات آن ، مورد تحقيق قرار بدهيم . مثلا ما نميتوانيم با شناخت جنس كلى حيوان بعنوان اينكه موجودى داراى احساس است و توليد مثل ميكند ، درباره همه هويت نوعى از حيوان كه مثلا اسب است ،
شناخت كلى داشته باشيم .
